Επιπλέον

«Πάντως, αξίζει να σκεφτεί κανείς λίγο περισσότερο πάνω στο ζήτημα, καθώς οι «κώδικες δεοντολογίας», οι «επαγγελματικοί όρκοι», θα λέγαμε εμείς, πόση αξία μπορεί να έχουν σε κοινωνίες που βασίζονται σε κοσμικές αξίες; Ο οποιοσδήποτε όρκος έχει ένα οιονεί μεταφυσικό χαρακτήρα, αν και υπάρχουν κοσμικές-συμβατικές μορφές αυτοδέσμευσης, που νομικοποιούνται (π.χ. τα συναλλακτικά ήθη). Το κύρος λοιπόν μιας αυτοδέσμευσης, αν δεν συνοδεύεται από νομικές κυρώσεις, μειώνεται δραματικά σε λιγότερο μεταφυσικές εποχές, όπως η σημερινή. Μένει σήμερα ως έσχατη ηθική κύρωση η έκθεση στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα, κοινώς διαπόμπευση. Γι’αυτό βλέπουμε (δείτε και πιο κάτω) ότι προωθούνται σήμερα, με διάφορα μέσα, πολιτικές της συλλογικής παρακολούθησης των επίσημων συνεδριάσεων, τα «ανοιχτά» θεσμικά όργανα (π.χ. κόμματα, δικαστήρια), όπου ασκείται στους δημόσιους λειτουργούς μια πίεση ηθών («ηθικής πλειοψηφίας»). Αυτή η μέθοδος επίσης είχε υποχωρήσει για χρόνια από το προσκήνιο της ιστορίας (δείτε δημόσιες εκτελέσεις προς παραδειγματισμό και ανοικτές στο κοινό ανακρίσεις). Η περίεργη ματιά ή η ματιά της αυθεντίας, που ανέλυσε ο Φουκώ, επανέρχεται, μεγεθυμένη από τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα.

Κατά κάποιο τρόπο επιχειρούμε να υποκαταστήσουμε την χαμένη μεταφυσική του κύρους με την μεταφυσική του πλήθους. Η «αιδώς» που χάθηκε, λόγω του κλονισμού των ηθικών συστημάτων και των συμβόλων τους (τελετουργικών, εμβλημάτων, κλπ.), ανασυστήνεται με την πίεση της κοινής γνώμης (αφού δεν φαίνεται να γίνονται αποδεκτές άλλες εναλλακτικές). Για να ‘μαστε βέβαια ακριβείς, εδώ πρόκειται για το θεαθήναι και όχι για εσωτερική-ατομική ηθική. Εν πάση περιπτώσει, όποιες επιφυλάξεις κι αν έχουμε, σήμερα οι πολιτικές της διαφάνειας, ελλείψει άλλων ηθικών περιορισμών, συμπληρώνονται από πολιτικές της ορατότητας, όπως θα μπορούσαμε να πούμε. Όταν δε συνοδεύονται από τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, μπορούν να αποβούν πολύ αποτελεσματικές, τουλάχιστον βραχυχρόνια. Έτσι, σήμερα τηλεοπτικές εκπομπές αναδεικνύουν ζητήματα ποιότητας τροφίμων, πολιτικών σκανδάλων, κλπ. Είναι θα λέγαμε μια τεχνική διαχείριση της διαφθοράς, ελλείψει θρησκευτικών καταναγκασμών, ή άλλων μεθόδων εσωτερίκευσης προτύπων «αγαθότητας». Άλλωστε τέτοιες εκφράσεις προκαλούν σήμερα θυμηδία, τόσο υλικοποιημένες είναι οι σχέσεις των ανθρώπων...

Σε πιο άμεσο θεσμικό επίπεδο τώρα, προτείνονται σήμερα, μεταξύ άλλων, ρυθμίσεις που αφορούν «διορισμούς στο δημόσιο, τις δραστηριότητες των πολιτικών, το σύστημα χρηματοδότησης των κομμάτων (Höjelid σε Κουτσούκης & Σκλιάς 2005). Τέλος στο επίπεδο της κοινωνίας συνιστώνται όλα αυτά τα μέσα που αναφέραμε για την σφυρηλάτηση της κοινωνικής εμπιστοσύνης. Ωστόσο ο σκοπός αυτός δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί, ιδίως αν αγνοηθούν άλλοι δίαυλοι πολιτικής κοινωνικοποίησης, όπως το σχολείο και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Και βέβαια, ιδιως ως προς το πρώτο ζήτημα, έχουν αναπτυχθεί πολιτικές, πολλές από τις οποίες σήμερα είναι επηρεασμένες από την θεωρία του κοινωνικού κεφαλαίου. Η κοινωνικοποίηση μέσω δραστηριοτήτων και σωματειακής ζωής, η εξωστρέφεια και η κουλτούρα εξομολόγησης του εσώτερου εαυτού, ή «μαρτυρία» και η ενασχόληση με τους άλλους έχουν επικρατήσει ως κυρίαρχες παιδαγωγικές αξίες. Σ’αυτό συνηγορεί και μια τηλεόραση βασισμένη στα πάνελς και τα ακροατήρια, την δημόσια εξομολόγηση, την αποβολή της συστολής, τους διαγωνισμούς και την κύρωση της αδιαφορίας και του «εξοστρακισμού» (μέθοδος γνωστή από την αρχαιότητα).

Ελπίζουμε πώς έτσι θα καταστήσουμε πιο υπεύθυνους και συνειδητοποιημένους τους πολίτες, ώστε να μην διαμορφώνουν αντικοινωνικές αξίες. Ωστόσο, παράλληλα με τις πρακτικές αυτές παρατηρούμε έναν ιδιότυπο κοινωνικό (μιντιακό) έλεγχο των πολιτικών εκπροσώπων, ενώ οι «μεγάλες αφηγήσεις» και αυθεντίες που κλονίστηκαν δεν έχουν αντικατασταθεί από νέα θετικά πρότυπα. Αυτά, σε συνδυασμό με την κρίση του εθνικού κράτους, σε εποχή παγκοσμιοποίησης, δεν βοηθούν στην θετική αντιμετώπιση του κράτους και της πολιτικής. Ισως τελικά όλες οι κοινωνίες – και όχι μόνο οι κατ’όνομα μεταβατικές- βρίσκονται σε μετάβαση, δυσκολευόμενες έτσι να απαλλαγούν από την «διαφθορά».

(Ευρωπαϊκά πολιτικά συστήματα και ομάδες συμφερόντων 2006)