The idea of didactic shocks

Another predominant idea is the idea of didactic shocks. By this term we mean the conviction that through small scale interventions that take the form of controlled instructive shocks (social sanctions), or formation of islands of collaboration (motives for social virtues) there might be created examples helpful in reducing levels of violence in society. Often this is accompanied by institutional interventions of greater scale, when the ground is fertile, in an application of a doctrine of spill over. It might be argued that such an idea stems from modern ‘neo-functionalism’ (small scale collaboration which can set the basis for larger scale collaboration including building a common institutional area). Yet it might be better to trace it back in older history. As a matter of fact there can be found an old political concept according to which the cultivation of particular social habits – e.g. through selective rewards or punishments- constitutes a practical pedagogy that can strongly influence social morals. If, for instance, a ‘best practice’ is followed in the administration of an organisation, it can set an example for other institutional (governmental or non governmental) actors to follow. Similarly, the publicity given to a ‘wrong’ social behaviour may set another example which then may shock public opinion to the effect that a relevant legal action can then be taken. We can notice again the involvement of the publics in the formation of political decisions. What would be more natural than that in an era of worldwide democratisation? On the other hand, such kinds of practices are distinguished from direct citizen involvement in that they seek to indirectly shape public opinion. It is a kind of education better suiting children than adults; yet it has been used by various historical political regimes. Thus, various forms of symbolic politics (for in fact this is the area we getting in when discussing such methods of governance) have been indeed practiced throughout human political history.

Whether we can or need to break away with them is not a question we can tackle here. What we must comment on instead is why such practices must be necessarily connected with globalisation. A short answer would be that globalisation is especially connected with publicity: events occurring in a remote place can be easily magnified and shown to various publics through high technology. A further comment worth making is that the effectiveness of such practical pedagogy may not always be secured as symbolic politics is not easy to comprehend. If, for instance, a particular government or a social movement tries to advance pacifism or world social justice through indirect attacks on national symbols or historical periods without explicit arguments and explanations, there may follow a good deal of confusion as to what exactly it is after. Surely public discussion is expected to follow after a particular didactic shock; yet in such cases opinions are either contradictory or half expressed. There is also possible that an ‘ad hocism’ might lead to false conclusions. For it is not always easy to draw valid generalisations (which normally predate a legislative decision, a decision i.e. which concerns a generalised interest and a vast number of people), unless one possesses proper expertise. Yet, expertise of this sort may be questioned in social systems which promote a kind of “panel democracy”. In other words the puzzling question of who are the best interpretators of events- happening sometimes out of the blue- (re)appears: politicians, journalists, activists, academics, or the man/woman interviewed by a poll maker? 

("Some Principles of Government... ", 2009) 

Δημοκρατικά «άρθρα» και πραγματισμοί

(αποσπάσματα από το «Ευρωπαϊκά πολιτικά συστήματα και ομάδες συμφερόντων».

 Σημειώνουμε ότι υπάρχουν διάφορα είδη πρακτικών που μπορεί να αποδίδονται ως πραγματισμός, συμφυή π.χ. με μια παράδοση, συνήθεια, ηθικό ή μη κώδικα, ιδεολογικές πεποιθήσεις, επιστημονικές θεωρίες, κλπ. Συχνά υιοθετούμε μια πραγματιστική θεώρηση των πολιτικών φαινομένων προσπαθώντας να να δούμε πώς διαμορφώνονται στην πράξη μέσα από την ιστορική και κοινωνική ζύμωση. Σ’αυτό πάντως μας βοηθούν ορισμενα έτοιμα μεθοδολογικά και θεωρητικά εργαλεία. Πιθανόν να φτάνουμε έτσι στο εξής επιφανειακά παράδοξο: Είδα την πραγματικότητα του κόσμου μέσα από τη θεωρία! Να παρατηρήσουμε επίσης ότι όσο ελκυστικό και «ρεαλιστικό» να μας φαίνεται αυτό, καλή και χρήσιμη είναι η αντιπαραβολή με τα επίσημα «άρθρα πίστης»).

«Εδώ βέβαια χρειάζεται κάποιος ορισμός της έννοιας δημοκρατικό σύστημα. Παρά τις υπάρχουσες διχογνωμίες και συζητήσεις, βασικά χαρακτηριστικά ενός φιλελεύθερου-δημοκρατικού συστήματος είναι: ελεύθερος κατά το δυνατόν ανταγωνισμός ομάδων (κομμάτων) για την μέσα από ελεύθερες εκλογές διεκδίκηση και απόκτηση της εξουσίας, η διαχείριση της οποίας δεν είναι μονοπωλιακή, αλλά επιτρέπει τον έλεγχο από κάποια αντιπολίτευση. Αυτός βέβαια είναι ένας μινιμαλιστικός ορισμός, αλλά και ρεαλιστικός κατά τις υποδείξεις του Schumpeter. Από τον ορισμό αυτό λείπουν οι θεσμικές διευθετήσεις και δύο άλλες διαστάσεις, όπως ο βαθμός συμμετοχής του λαού και ο βαθμός διανεμητισμού...

Τελικά, οι περισσότερες αντιλήψεις για την δημοκρατία εστιάζονται στις θεσμικές μεθόδους εκείνες που επιτρέπουν την μεγαλύτερη συγκριτικά διασπορά της εξουσίας και την εύτακτη εναλλαγή στην εξουσία. Κατά δεύτερο λόγο, η διασπορά αυτή προωθεί και τη μεγαλύτερη διανομή του πλούτου, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του σχήματος του Blondel...

Οι δημοκρατίες πάντως εξελίσσονται, λαμβάνοντας υπόψη νέους παράγοντες, όπως η κοινωνική δυσανεξία και η πολιτική απάθεια. Συχνά-πυκνά επανεμφανίζονται οι συνήθεις προβληματισμοί για την κρίση του κοινοβουλευτισμού, την πολιτική διαφθορά, τον ελιτισμό, και το ζήτημα του μεγαλύτερου «κοινωνικού ελέγχου»

..........................................................

Μάλλον το ζήτημα (του «λαϊκισμού») θα πρέπει να αντιμετωπιστεί σε επίπεδο πολιτικής νομιμοποίησης και πολιτικής συμμετοχής/κινητοποίησης των μαζών. Έτσι, ένα καίριο χαρακτηριστικό των λαϊκιστικών καθεστώτων είναι  ότι είναι «κινητοποιούντα καθεστώτα» (mobilising regimes) και χρησιμοποιούν μια ιδεολογία, αλλά και πρακτικές εικονικής συμμετοχής για τον σκοπό αυτό. Οι πολιτικές «εγκλείοντος κορπορατισμού», για παράδειγμα, (Stepan 1978, Kιούκιας 1994), που θα συντήσουμε στο κεφάλαιο για τις ομάδες συμφερόντων, εντάσσονται στις πρακτικές του λαϊκισμού. Εν τέλει ο λαϊκισμός φαίνεται πώς μπορεί να αναγνωριστεί από τέτοιες πολιτικές,σε συνδυασμό με μια δημαγωγική ρητορεία, συνήθως πολυσυλλεκτική. Φαίνεται δε να ταιριάζει με μια πολιτεία του ψεύδους, σαν την οχλοκρατία και την δημαγωγία που στηλίτευσαν οι αρχαίοι Έλληνες στοχαστές. Να σημειωθεί επίσης ότι σε μια τέτοια πολιτεία του ψεύδους, η λαϊκιστική δομή τείνει να αναπαράγεται σε χώρους «υπο-πολιτικής», όπως η εκπαίδευση, η δημόσια γραφειοκρατία, τα μέσα ενημέρωσης, κλπ. Από αυτή την άποψη, μπορούμε να πάρουμε πιο σοβαρά το φαινόμενο, αντιμετωπίζοντάς το ως πολιτιστικό-δομικό πρόβλημα...

........................................................

Ένα κλασικό ζήτημα που ανακύπτει στην μελέτη της πολιτικής ανάπτυξης και των «μεταβάσεων» («κύματα εκδημοκρατισμού») είναι ο συσχετισμός οικονομικής ανάπτυξης και δημοκρατικής ανάπτυξης. Σε σχετικές μελέτες ο συσχετισμός είναι συνήθως θετικός. Όμως, σύμφωνα με το ίδιο ίδρυμα που εκπόνησε την παραπάνω κατάταξη, 38 ελεύθερες χώρες είχαν σχετικά μικρό κατά κεφαλή εισόδημα (περι τα 3500 δολλάρια ή λιγότερο) μεταξύ των οποίων οι 15 είχαν ακόμα μικρότερο (κάτω από 1500).  Όπως σημειώνεται, «Είναι κοινός τόπος ότι οι φτωχές χώρες δεν μπορούν να υποστηρίξουν τα δημοκρατικά συστήματα. Αλλά τα στοιχεία μας δείχνουν ότι στις δωδεκάδες των φτωχών χωρών, η δημοκρατία δεν εξαρτάται από την ανάπτυξη. Στην πραγματικότητα, τα συμπεράσματά μας προτείνουν ότι η ελευθερία μπορεί να είναι η μηχανή της ανάπτυξης."  (Freedom House, Dec. 2003, Press Release).

 

Είναι ίσως βάσει τέτοιων συμπερασμάτων που γίνεται αντιληπτό γιατί η Ευρωπαϊκή Ένωση δέχθηκε στους κόλπους της χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Παρ’ό,τι αρκετές απ’αυτές απέχουν αρκετά από το επίπεδο ανάπτυξης των 15, έγιναν δεκτές, χάρις κυρίως στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις στις οποίες προέβησαν. Εδώ εννοείται πώς πράγματι οι δημοκρατικές ελευθερίες σε όλους τους τομείς θα οδηγήσουν σε υψηλότερα επίπεδα ανάπτυξης. Το παλαιό επιχείρημα κατά το οποίο μια χώρα έπρεπε πρώτα να δημιουργήσει πλούτο για να περάσει στη δημοκρατία, ή να την ουσιαστικοποιήσει, μάλλον καταρρίπτεται εδώ.

 

Πάντως, ας μην ξεχνάμε πώς οι πρόσφατες χώρες της μετάβασης, όπως και οι περιπτώσεις των Μεσογειακών χωρών κατά την δεκαετία του 1970, έχουν ως μοχλό και αρωγό οικονομικής ανάπτυξης την ΕΕ, η οποία λειτουργεί εν προκειμένω ως ένα είδος αφανούς κράτους. Δεν ξέρουμε πόσο πολύ μπορεί μια χώρα να αναπτυχθεί δημοκρατικά, χωρίς ικανοποιητικό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης και χωρίς, ταυτόχρονα, να διαθέτει ισχυρά θεσμικά και οικονομικά υποστηρίγματα. Ωστόσο, ο εκδημοκρατισμός συμβάλλει ούτως ή άλλως στην οικονομική ανάπτυξη, τουλάχιστον σε κάποιο ικανό βαθμό. Κι αυτό γιατί βοηθά στον εκσυγχρονισμό/εξορθολογισμό του κράτους και στην απλοποίηση των διαδικασιών που αφορούν την διενέργεια επενδύσεων και άλλων οικονομικών πράξεων. Εξυπηρετεί επίσης την ανάπτυξη μιας πλειάδας ομάδων και κοινωνίας των πολιτών. Επίσης, εξυπηρετεί την κινητικότητα και αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού, μέσα από την ανάπτυξη του εκπαιδευτικού συστήματος.

Από την άλλη, χωρίς χρήματα για ανάπτυξη πάσης φύσης υπηρεσιών, μια οικονομία δεν μπορεί να κινηθεί πιο γρήγορα. Εν πάση περιπτώσει, το ζήτημα είναι ευρύτερο, καθώς εγείρει και δεοντολογικά ερωτήματα, όπως για το πώς εννοείται μια «καλή δημοκρατία».

Η αλήθεια πάντως είναι οι «ανατολικές μεταβάσεις», παρα την βοήθεια της ΕΕ, διεξάγονται σ’ένα πλαίσιο σχετικά περιορισμένης δημοκρατίας και μιας, συχνά, άτυπης οικονομίας.

Και αυτά συμβαίνουν ταυτόχρονα μ’έναν τυπικό εξευρωπαϊσμό-εκδημοκρατισμό, ενώ η εισοδηματική σύγκλιση με τον ευρωπαϊκό πυρήνα είναι μακρινό όνειρο. Άλλωστε, τα στοιχεία δείχνουν πώς αρκετοί ανατολικοί έχουν μεταναστεύσει στη Δύση, ενώ τα φτηνά εργατικά χέρια των παραμενόντων αποτελεί μάλλον συγκριτικό πλεονέκτημα. Έτσι, θα καταλήγαμε ότι η πορεία του εκδημοκρατισμού των ανατολικών χωρών είναι προς το παρόν τυπική, καθώς μάλλον προτιμάται μια πολιτική καθοδηγούμενης απ’έξω ανάπτυξης (foreign led development), με άμεσες ξένες επενδύσεις και απορρόφηση πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού (μέσω μετάβασης ξένων επιχειρήσεων και μετανάστευσης). Παράδειγμα του προβληματισμού για τον τυπικό ως τώρα εκδημοκρατισμό και την περαιτέρω ανάγκη για μεγαλύτερη ουσιαστικοποίησή του προσφέρει η παρακάτω πρόσκληση διεθνούς συνεδρίου.

(ακολουθεί σχετικός πίνακας)

Όπως προκύπτει από το κείμενο οι πολιτικοί επιστήμονες, μελετώντας τις μεταβατικές δημοκρατίες, διακρίνουν μεταξύ «παγίωσης της δημοκρατίας» (democratic consolidation) και δημοκρατικής απόδοσης (efficiency). Συναφής είναι και ο όρος «ποιότητα της δημοκρατίας» (democratic quality), δηλαδή αυτό που ονομάσαμε ουσιαστικοποίηση. Η παγίωση αναφέρεται στην τυπική υιοθέτηση δημοκρατικών θεσμών, καθώς και στην απομάκρυνση αποσταθεροποιητικών τάσεων. Έτσι, οι νέες ανατολικές δημοκρατίες θεωρούνται ότι ικανοποιούν αυτά τα κριτήρια.

΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄΄

Πάντως, αυτές οι αποκλίσεις από την ορθόδοξη τυπολογία των ομάδων συμφερόντων δεν πρέπει να ξενίζουν, γιατί τις περισσότερες φορές βρίσκονται σε όσμωση με τα πολιτικά κόμματα. Η ιδανική αυτονομία των ομάδων είναι δύσκολο να απαντηθεί στον πραγματικό κόσμο. Συνήθως οι ομάδες συμφερόντων συμμαχούν με συγκεκριμένα πολιτικά μορφώματα και θεσμούς, ανάλογα με τα αιτήματα που έχουν και τους καταστατικούς σκοπούς τους. Λέγοντας αυτό πάντως, δεν θα πρέπει να συγχέεται η δράση των ομάδων στο πολιτικό σύστημα με τις κοινωνικές κατηγορίες που εκπροσωπούν. Γι’αυτό άλλωστε πιο πάνω κάναμε την διάκριση ανάμεσα σε ομάδες συμφερόντων και κοινωνικές τάξεις, ή γενικότερα κοινωνικές κατηγορίες. Επίσης, θα πρέπει να ειπωθεί ότι πολλές ομάδες- σωματεία δεν έχουν αποκλειστικό γνώμονα λειτουργίας τους την παρέμβαση στο πολιτικό σύστημα. Αυτό είναι εύλογο στις θεσμικές ομάδες, όπου ο θεσμικός τους ρόλος είναι ο πρωτεύων.

...........................

Εδώ θα διαπιστώσουμε την αντίθεση με τις προηγούμενες σχολές σκέψης, καθώς τονίζεται ο ελεύθερος ανταγωνισμός συμφερόντων, που αίρει μονοπωλιακές και ολιγοπωλιακές καταστάσεις. Εδώ δεν κυβερνά μια κοινωνική τάξη, ούτε ένα καρτέλ συμφερόντων, αλλά ούτε φαίνεται να υπάρχουν θεσμικές και ιδεολογικές προκαταλήψεις και εξαπατήσεις. Και βέβαια, από θεσμικής πλευράς, οι «δημοκρατίες», συγκρινόμενες με άλλα πολιτικά συστήματα, παρουσιάζουν πράγματι τέτοια χαρακτηριστικά. Άλλωστε, αυτό προκύπτει και από την «αυτοαξιολόγηση» που έχει διενεργήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση (δείτε πιο πάνω για τις ευρωπαϊκές αξίες)...

Από την άλλη, χρειάζεται να προσεχθεί πιθανή σύγχυση της αριθμητικής και της ποικιλίας με την πραγματική άσκηση επιρροής. Πρώτα, πρέπει να επισημάνουμε πώς ένας μεγάλος αριθμός ομαδικών απόψεων δεν αντιστοιχεί σε ισάριθμες διαφορετικές απόψεις και προτάσεις. Είναι λογικό ότι θα ανάγονται σε πολύ λίγες «πολιτικές πλατφόρμες», συχνά υπό την επίδραση κυρίαρχων ελίτ (π.χ. πολιτικών κομμάτων και μειζόνων θεσμικών πυλώνων)...

Αυτό όμως το ομολογεί και η ίδια η Δύση, αλλά προτιμά να υπάρχει επίσημα η ελευθερία έκφρασης, ακρόασης κλπ., και να «καναλιζάρεται» πιο έμμεσα, όταν σιγά-σιγά τα αιτήματα και  οι απόψεις διέρχονται μέσα από τους «θαλαμηπόλους» του πολιτικού συτήματος (δείτε κεφάλαιο 1). Όσο πλησιάζει κάποιος προς τους ανώτερους θαλάμους της εξουσίας, οι απόψεις συγκεκριμενοποιούνται περισσότερο. Νομίζουμε ότι με αυτές τις σκέψεις σχηματίζουμε μια πιο ακριβή απεικόνιση του πλουραλισμού. Σε τελευταία ανάλυση φαίνεται πώς έχουμε κανονιστικές ρήτρες για τον πλουραλισμό, σε μια αέναη αναζήτηση του «ιδεώδους», παρα οριστικό και αμετάκλητο πλουραλισμό. Αρκεί αυτό να μην μας παρασύρει προς την ουτοπία του χαοτικού».

Παρενέργειες των κινδύνων, καπιταλισμός, κανονιστικότητα

Παρενέργειες των κινδύνων

«Σύντομα διατυπώνοντας εδώ, βρίσκουμε τις εξής αντιδράσεις...πιστεύοντας ότι κάτι πάντα μπορεί να μας διαφεύγει»:

-          Εγωισμός, υποκειμενισμός και κοντόφθαλμη στάση.

-          Αισθησιασμός-ηδονισμός.

-          Στροφή προς τη θρησκευτικότητα.

-          Έξαρση του μυστικισμού.

-          Πιθανή μετατόπιση των πεποιθήσεων προς συγκεντρωτικές μορφές διακυβέρνησης.

-          Πιθανή δυσπιστία προς ορθολογικές εξηγήσεις.

-          Πιθανή αναβίωση της προληπτικής και των προλήψεων.

-          Απαισιόδοξα ερμηνευτικά σχήματα και κοινωνικά σενάρια.

-          Πιθανές νέες συλλογικότητες.

«Και τέλος η ελπίδα πως η πολιτική θα μπορέσει να κατανοήσει ...και να εργαστεί πάνω σε πολιτικές κοινωνικής ευτυχίας».

 (Δημόσιος Τομέας, νο. 264)

Μάξ Βέμπερ και καπιταλισμός

«Αλλά ο ίδιος ο Βέμπερ είχε διατυπώσει την άποψη ότι ο καπιταλισμός (αλλά και ο σοσιαλισμός) διείποντο από μια κλασικότητα. Δεν ήταν αποκλειστικές εφευρέσεις της λεγόμενης νεωτερικότητας:

Καπιταλισμός και καπιταλιστικές επιχειρήσεις (γράφει), ακόμα και με μια προχωρημένη ορθολογικοποίηση του καπιταλιστικού υπολογισμού, υπήρξαν σε όλες τις πολιτισμένες χώρες της γής, όσο μπορούμε να κρίνουμε από τα οικονομικά ντοκουμέντα. Στην Κίνα, τις Ινδίες, τη Βαβυλώνα, την Αίγυπτο, στις μεσογειακές χώρες των κλασικών χρόνων...

{Στη συνέχεια ορίζει το διακριτό πολιτιστικό πνεύμα που ευνόησε το νεωτερικό καπιταλισμό}...

Η ιστορία , όπως είναι φυσικό, συνεχίζεται και, κατα κάποιους τρόπους, μας ξεπερνά (χωρίς να μας μειώνει απαραίτητα). Έτσι, ο «καπιταλισμός» θα έβρισκε  και νέα πεδία ανάπτυξης. Θα εισχωρούσε και θα παρήγαγε για την ίδια την ευχαρίστηση...θα γινόταν λιγότερο ασκητικός». (Δημόσιος Τομέας, νο. 270).

Να συμπεράνουμε λοιπόν ότι το εκάστοτε κρατούν πολιτιστικό πλαίσιο προσδιορίζει το είδος του καπιταλισμού;

------------------------------------------------------------

Κανονιστικότητα

«Η εναλλακτική του παλαιού εθίμου, έστω και του παράλογου, έμελλε να είναι όχι κάποιο νέο έθιμο ή λογική συμπεριφορά, αλλά η ολοκληρωτική απουσία κανόνων...Το παλιό ηθικό λεξιλόγιο των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, οι αμοιβαίες δεσμεύσεις, η αμαρτία και η αρετή, η θυσία, οι επιβραβεύσεις και οι τιμωρίες, δεν μπορούσαν πλέον να μεταφραστούν στη νέα γλώσσα της απαιτούσας επιθυμίας»

(E. Hobsbawm, παρατίθεται στο Η τραγική περίμετρος της προόδου, 1998)

 

Σχετικά με τις ευρωπαϊκές δημοκρατίες

«Όπως θα δούμε, οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, καθόσον λιγότερο βιομηχανικές (πλήν του Ιταλικού βορρά) και περισσότερο ασταθείς πολιτικά, στηρίχτηκαν σ’ένα μίγμα τυπικής κρατικής πρόνοιας και άτυπων κοινωνικο-πολιτικών δικτύων. Οι χώρες αυτές είναι και περισσότερο πολωμένες πολιτικά, σε σχέση με τις άλλες (πλήν της Γαλλίας, που εδώ πλησιάζει το Μεσογειακό μοντέλο). Από πλευράς ανακατανομής, είναι λιγότερο εξισωτικές από τις άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, αν και η εξακρίβωση του ζητήματος δεν είναι εύκολη, λόγω αρκετών αντισταθμιστικών παραγόντων (π.χ. άτυπες πρακτικές).

Πίνακας: Η διανομή του εισοδήματος στην Ευρωπαϊκή Ένωση

	Εισόδημα του φτωχότερου τμήματος του πληθυσμού	Εισόδημα του πλουσιότερου τμήματος του πληθυσμού	Αναλογία του εισοδήματος του 20% των πλουσιότερων προς το 20% των φτωχότερων του πληθυσμού
Ελλάδα	2,2	26,3	6,6
Πορτογαλία	2,2	27,7	7,1
Ιταλία	2,4	22,9	5,4
Ισπανία	2,5	24,9	6
Αυστρία	2,7	22,8	4,9
Γερμανία	2,7	22,7	4,9
Βέλγιο	2,9	22,5	4,8
Ιρλανδία	3	26,6	5,9
Ηνωμένο Βασίλειο	3	26,1	5,6
Λουξεμβούργο	3,1	23,6	4,8
Γαλλία	3,3	22,8	4,5
Ολλανδία	4,1	20	3,5
Δανία	4,4	20,2	3,1
ΕΕ (εκτός Φιλανδίας και Σουηδίας)	2,6	24	5,5

Πηγή: EUROSTAT 1998, κ.α.

................

Η Ευρώπη και η δυτική δημοκρατία παρέχει το πλαίσιο μεσα στο οποίο κατανοούνται τα σύγχρονα πολιτικά συστήματα. Μέσα όμως από την σύγκριση με άλλου τύπου πολιτικά συστήματα προκύπτει η άριστη δημοκρατία και τα κριτήρια «καλών πρακτικών» από τα οποία, σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς, δεν θα πρέπει να απομακρύνονται τα σημερινά πολιτικά συστήματα και οι ομάδες που δρούν σ’ αυτά. Μια κλασική ελληνική μέθοδος, φτάνει στις μέρες μας πιο πλούσια και ενημερωμένη από την ίδια την ιστορική Ευρωπαϊκή εμπειρία, αλλά και την παγκόμια εμπειρία. Ας μην ξεχνούμε ότι ο 20^ος αιώνας που μόλις μας αποχαιρέτησε είδε μεν τον τελικό θρίαμβο της δημοκρατίας, ύστερα από τέσσερα «κύματα εκδημοκρατισμού», αλλά έφτασε εκεί ύστερα από μια ανταγωνιστική συνύπαρξη με μη δημοκρατικά πολιτικά συστήματα. Επίσης, η επικράτηση της δημοκρατίας στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών του κόσμου έγινε παράλληλα με ένα αυτοέλεγχο των ανεπτυγμένων δημοκρατιών με σκοπό την βελτίωση της δημοκρατικής μεθόδου. Φαινόμενα όπως η διαφθορά, ο λαϊκισμός και η από-ηθικοποίηση των κοινωνιών εξακολουθούν να απασχολούν την πολιτική σκέψη. Επιλέγουμε ως αφετηρία ανάλυσης την κατάταξη του J. Blondel (συνδυασμός βαθμού συγκεντρωτισμού και διανεμητισμού) σε:

-          φιλελεύθερα-δημοκρατικά συστήματα (liberal-democratic regimes)

-          εξισωτικά-αυταρχικά (egalitarian-authoritarian regimes)

-          παραδοσιακά-μη εξισωτικά (traditional-inegalitarian regimes)

-          λαϊκιστικά (populist regimes)

-          αυταρχικά-μη εξισωτικά (authoritarian-inegalitarian regimes).

Η κατάταξη του Γάλλου καθηγητή αποτελεί ένα πρακτικό σχήμα σύγκρισης με την χρησιμοποίηση δύο μεταβλητών, τον βαθμό συγκέντρωσης/αποκέντρωσης της εξουσίας και τον βαθμό διανομής του πλούτου. Η επιλογή αυτή είναι εύλογη. Αν ανατρέξουμε στην κλασσική ελληνική γραμματεία, θα δούμε τα ίδια ακριβώς ενδιαφέροντα. Ποιοι και πόσοι κατέχουν την πολιτική εξουσία και τον πλούτο είναι ερωτήματα και κριτήρια ταυτόχρονα διάκρισης των «πολιτευμάτων» από την εποχή των Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ξενοφώντα, κλπ. Με αφορμή το αναλυτικό σχήμα του Blondel θα επιχειρήσουμε μια σκιαγράφηση των τυπολογικών κατηγοριών του, εμπλουτίζοντας και επεκτείνοντας το σχήμα του.

....................................

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΛΈΓΧΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ
 
Α.Εκλογική διαδικασία

 

1. Είναι ο αρχηγός κράτους ή/και επικεφαλής της κυβέρνησης ή άλλη κύρια αρχή που εκλέγεται  μέσω των ελεύθερων και δίκαιων εκλογών;

2. Οι νομοθετικοί αντιπρόσωποι εκλέγονται μέσω των ελεύθερων και δίκαιων εκλογών;

3. Υπάρχουν δίκαιοι εκλογικοί νόμοι, ίσες ευκαιρίες για προεκλογική εκστρατεία, δίκαιη ψηφοφορία, και τίμια ταξινόμηση σε πίνακα των ψήφων;

Β.Πολιτικός πλουραλισμός και συμμετοχή

 

1. Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να οργανωθουν στα διαφορετικά πολιτικά κόμματα ή άλλους ανταγωνιστικούς πολιτικούς σχηματισμούς ή ομάδες της επιλογής τους, και είναι το σύστημα ανοικτό στην άνοδο και την πτώση αυτών των ανταγωνιστικών μερών ή  ομαδοποιήσεων;

2. Υπάρχει  σημαντική αντιπολιτευτική ψήφος, μια de facto δύναμη αντίθεσης, και μια ρεαλιστική δυνατότητα για να μπορέσει η αντιπολίτευση να αυξήσει την πιθανότητα να κερδίσει την εξουσία μέσω των εκλογών;

3. Είναι οι πολιτικές επιλογές των ανθρώπων απαλλαγμένες από την κυριαρχία από  στρατιωτικές, ξένες δυνάμεις,  ολοκληρωτικά κόμματα,  θρησκευτικές ιεραρχίες,  οικονομικές ολιγαρχίες, ή οποιαδήποτε άλλη ισχυρή ομάδα;

4. Οι πολιτιστικές, εθνοτικές, θρησκευτικές, και άλλες μειοψηφικές ομάδες διαθέτουν λογική αυτοδιάθεση, αυτοδιαχείριση,  αυτονομία, ή  συμμετοχή μέσω άτυπης συναίνεσης στη διαδικασία λήψης αποφάσεων;

Γ.Λειτουργία της κυβέρνησης

1. Οι ελεύθερα εκλεγμένοι αντιπρόσωποι καθορίζουν τις πολιτικές της κυβέρνησης;

2. Είναι η κυβέρνηση απαλλαγμένη από διεισδύουσα διαφθορά;

3. Είναι η κυβέρνηση υπεύθυνη στο εκλογικό σώμα μεταξύ των εκλογών, και λειτουργεί με  ειλικρίνεια και  διαφάνεια;

Πρόσθετα προαιρετικά πολιτικά ερωτήματα περι δικαιωμάτων:

Α. Για τις παραδοσιακές μοναρχίες που δεν έχουν κανένα πολιτικό κόμμα ή εκλογική διαδικασία, το σύστημα προβλέπει  διαβουλεύσεις με τους πολίτες, ενθαρρύνει τη συζήτηση της πολιτικής, και επιτρέπει το δικαίωμα να υποβληθούν αιτήματα προς τον κυβερνώντα;

Β. Η κυβέρνηση ή η ομάδα που έχει καταλάβει την εξουσία  αλλάζει σκόπιμα την εθνική σύνθεση μιας χώρας ή μιας περιοχής ώστε να καταστραφεί ένας πολιτισμός ή αλλάζει την πολιτική ισορροπία υπέρ μιας άλλης ομάδας;

Πίνακας ελέγχου αστικών ελευθεριών

 

Α. Ελευθερία έκφρασης και πεποίθησης.

1. Υπάρχουν ελεύθερα και ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης και άλλες μορφές πολιτιστικής έκφρασης;

2. Υπάρχουν ελεύθερα θρησκευτικά ιδρύματα, και υπάρχει ελεύθερη ιδιωτική και δημόσια θρησκευτική έκφραση;

3. Υπάρχει ακαδημαϊκή ελευθερία, και είναι το εκπαιδευτικό σύστημα χωρίς εκτενή πολιτική προπαγάνδα;

4. Υπάρχει ανοικτή και ελεύθερη ιδιωτική συζήτηση;

Β. Συνεταιριστικά και οργανωτικά δικαιώματα

1. Υπάρχει ελευθερία του συναθροίζεσθαι, του συνέρχεσθαι και της ανοικτής δημόσιας συζήτησης;

2. Υπάρχει ελευθερία της πολιτικής ή οιονεί πολιτικής οργάνωσης;  (Σημείωση: αυτό περιλαμβάνει τα πολιτικά κόμματα, τις πολιτικές οργανώσεις, τις ειδικές ομάδες ζητημάτων, κ.λπ.)

3. Υπάρχουν ελεύθερα εργατικά συνδικάτα και αγροτικές  και οργανώσεις,  υπάρχουν αποτελεσματικές συλλογικές διαπραγματεύσεις;  Υπάρχουν ελεύθερες επαγγελματικές και άλλες ιδιωτικές οργανώσεις;

Γ. Κράτος δικαίου

1. Υπάρχει ανεξάρτητη δικαστική εξουσία;

2. Το κράτος δικαίου επικρατεί σε αστικά και ποινικά θέματα; Είναι η αστυνομία υπό άμεσο πολιτικό έλεγχο;

3. Υπάρχει προστασία από  αστυνομική τρομοκρατία, αδικαιολόγητη φυλάκιση, εξορία ή βασανιστήρια, είτε από ομάδες  που υποστηρίζουν το σύστημα, είτε από εναντιούμενες σ’αυτό; Υπάρχει ελευθερία από πόλεμο και εξεγέρσεις;

4. Ο πληθυσμός αντιμετωπίζεται εξίσου βάσει του νόμου;

Δ. Προσωπική αυτονομία και δικαιώματα  του ατόμου.

1. Υπάρχει προσωπική αυτονομία; Υπάρχει κρατικός έλεγχος  στα ταξίδια, την επιλογή της κατοικίας, ή την επιλογή της απασχόλησης; Υπάρχει ελευθερία από  πολιτική κατήχηση και υπερβολική εξάρτηση από το κράτος;

2. Έχουν οι πολίτες το δικαίωμα να είναι κύριοι  ιδιοκτησίας και να ιδρύουν ιδιωτικές επιχειρήσεις; Η ιδιωτική επιχειρηματική δραστηριότητα επηρεάζεται αδικαιολόγητα από τους κυβερνητικούς ανώτερους υπαλλήλους, τις δυνάμεις ασφάλειας, ή το οργανωμένο έγκλημα;

3. Υπάρχουν προσωπικές κοινωνικές ελευθερίες, συμπεριλαμβανομένης της ισότητας φύλου, της επιλογής συζύγου και του μεγέθους της οικογένειας;

4. Υφίσταται ισότητα ευκαιριών και απουσία οικονομικής εκμετάλλευσης;

 (Πηγή: Freedom House, 1950-2003)

.

(Ευρωπαϊκά πολιτικά συστήματα... 2006.

Σημειωτέον ότι τέτοια δημοκρατικά κριτήρια περιλαμβάνονται και σε θεμελιώδεις χάρτες δικαιωμάτων, όπως αυτός της ΕΕ.)

Φόρμες διακυβέρνησης Ι

Από το 1992 αντιμετωπίζεται και η μεταλλαγή των κρατών και των δημοσίων διοικήσεων, οι οποίες επηρεάζονται ανάλογα για να προσαρμοστούν στην νέα οικονομία της παγκοσμιοποίησης. Έτσι, συνιστώνται και εισάγονται «δημόσιες αγορές» και κριτήρια ανταγωνισμού και αποδοτικότητας, ενώ το κράτος προσαρμοζόμενο στην ευελιξία αποκεντρώνει αρμοδιότητες και συμβάλλεται με διάφορους φορείς,  δημόσιου, ημιδημόσιου, σωματειακού, εθελοντικού, ιδιωτικού, αλλά και υπερεθνικού χαρακτήρα. Στην ΕΕ εκ των πραγμάτων δέχεται μοίρασμα της κυριαρχίας του και συνιστά πλέον φορέα μιας «πολυεπίπεδης διακυβέρνησης» και όχι μια συμπαγή σφαίρα μπιλιάρδου, όπως το ήθελε παλιότερα η κλασική ρεαλιστική σχολή διεθνών σχέσεων. Συρρικνώνεται τελικά, ή αναδιπλώνεται αν θέλετε, σ’ένα πυρήνα, που υποστηρίζει ότι αποτελεί ένα «στρατηγείο», που από κεί κατοπτεύει την εκτέλεση της πολιτικής, εκτέλεση η οποία υλοποιείται από εναλλασσόμενους αστερισμούς φορέων και εταιρικών σχημάτων.

Αναδιπλώνεται και δημοσιονομικά, αφού το απαιτεί η παγκοσμιοποίηση, επιμένοντας στα μικρά ελλείμματα και στην παραχώρηση εξουσίας στον ιδιωτικό τομέα. Μειώνει έτσι τον ρόλο του ως εργοδότης και επιχειρηματίας και προτιμά να παραπέμπει αρκετές εκτελεστικές λειτουργίες σε μικτά εταιρικά σχήματα, που διεκδικούν οικονομικούς πόρους μέσα από ανοιχτούς διαγωνισμούς-προγράμματα. Μοιράζει συνεπώς όλο και πιο πολύ τις «μετοχές» του, σε διάφορα επίπεδα και φορείς, μεταξύ των οποίων και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις,  τις οποίες συνέστησαν όλοι οι διεθνείς οργανισμοί (ΟΗΕ, ΠΟΕ, ΠΟΥ, ΟΟΣΑ και φυσικά ΕΕ). Κατέληξε λοιπόν ένα περίπου «μετοχοποιημένο κράτος», ενίοτε και «αόρατο», αν και συχνά μαστιζόμενο από επεισόδια διαφθοράς και σκανδάλων που καλούσαν για διαφάνεια μέσω ελεγκτικών μηχανισμών- που πράγματι δημιοργήθηκαν σε όλες τις χώρες. Ισως η «μετοχοποίησή» του να ήταν ένας παράγοντας γι’αυτές τις εξελίξεις’ όμως όχι ο μόνος. Εδώ θα πρέπει να δούμε και την φιλολογία για τα ρίσκα και την «υπο-πολιτική», προϊόν μιας κοινωνιολογικής σχολής η οποία έβλεπε την συρρίκνωση του κράτους ως αναπόφευκτη λόγω συσσώρευσης τεχνολογικών προβλημάτων και παρενεργειών. Κατ’αυτήν οι πολίτες, σ’ένα τεχνολογικό και καταναλωτικό κόσμο, επωμίζονταν το βάρος της επιλογής, ή μάλλον πολλαπλών επιλογών. Καθώς το κράτος συχνά «απουσίαζε» στο στρατηγείο του (…), μια σειρά ζητημάτων, που αφορούσαν την «ποιότητα ζωής», έπρεπε να επιλυθούν σε χώρους και επίπεδα, όχι κλασικών πολιτικών θεσμών, αλλά στη βάση της αυτο-βοήθειας και της αυτό-οργάνωσης.

……………….

Σε κάθε νέα αναδιάταξη του πολιτικού σκηνικού είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν ορμητικές βουλήσεις που σπρώχνουν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση τα πράγματα. Εδώ η τροχοπέδη του νού θα ζέψει τα άλογα της ορμής. Αργά το βράδυ σκέπτεται κανείς την κίνηση της μέρας. Από την άλλη, ένας υπερβολικός πραγματισμός συνιστά μια άλλη υπερβολή. Είναι τότε που όλα εξομαλύνονται, όλα αμβλύνονται, όλα αναβάλλονται. Εκεί χωρά βούληση για σαφήνεια και επίσκεψη των θαλάμων που παρελθόντος, μια παράφραση στίχου του Τ.Σ. Έλιοτ.

…………….

Kαμιά φορά είναι αγαθές οι προθέσεις, αλλά λάθος τα μέσα. Νομίζω, ότι πλέον κάθε πλευρά επιχειρεί να στηριχτεί όλο και πιο πολύ στην μέθοδο του «παραδειγματισμού», στην οποία σε τελική ανάλυση μπορούν να αναχθούν τα περισσότερα σύγχρονα σχήματα διακυβέρνησης. Με τον όρο αυτό εννοούμε την πεποίθηση πώς μέσα από μικρής κλίμακας παρεμβάσεις που παίρνουν την μορφή είτε ελεγχόμενων διδακτικών σόκ (κοινωνικές κυρώσεις), είτε σύμπηξης νησίδων συνεργασίας (κίνητρα για κοινωνικές αρετές) δημιουργούνται παραδείγματα για μείωση της παραβατικότητας και ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Συχνά  αυτό συνοδεύεται από μεγαλύτερης κλίμακας θεσμικές παρεμβάσεις, όταν το έδαφος είναι κατάλληλο, σε μια εφαρμογή του δόγματος της επίδρασης του spill over. Ωστοσο, αν και ξεκινώντας κανείς από την σωστή ιδέα ότι θεσμοί, κοινωνικά έθιμα και πρακτικές διαπαιδαγωγούν και διαμορφώνουν κοινωνικά ήθη (γι’αυτό είναι τόσο του συρμού οι λεγόμενες ‘best practices’), όταν εναποθέσει πολλά σε κάτι τέτοιο μπορεί να  καταλήξει σε επιθετικούς σχεδιασμούς και θεσμισμούς.

………………………………

Νομίζω πάντως, ότι θα βρεθούν και άλλοι τρόποι ενίσχυσης της κοινωνικής ηθικής, ίσως μέσω καλλιέργειας περισσότερων θετικών παραδειγμάτων, κυρίως μέσα από την τηλεόραση. Η τηλεόραση είναι και πρέπει να είναι μέσο αντανάκλασης του κοινωνικού, αλλά και του δημόσιου. Μπορεί και πρέπει να είναι λιγότερο κυνική και μεταμοντέρνα, γιατί δεν πιστεύουμε πώς έτσι αντιπροσωπεύει την κοινή γνώμη με τις ποικίλες συνθέσεις της. Σε μια εποχή εκπληκτικής ανόδου του αναγνωστικού κοινού και της γενικευμένης παιδείας οι τηλεοράσεις πρέπει να ανταποκριθούν σε μια μαζική, πλήν αφανή, ζήτηση. Περνώντας περισσότερη ποιότητα και λιγότερη επιθετικότητα, θα έχουν περισσότερο ποιοτικούς και λιγότερο επιθετικούς  πολίτες. Χωρίς αυτό, θεωρούμε ότι όλες οι άλλες προσπάθειες υποσκάπτονται ανεπανόρθωτα. Κάτι ανάλογο θα ευχόμασταν και για άλλα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας- ας μην ξεχνάμε πώς οι κοινωνίες μας έχουν εμπλουτιστεί με σπουδαία νέα μέσα και τεχνικές. Όλα αυτά βρίσκονται σε ένα καθεστώς διαμόρφωσης, με αποτέλεσμα να κάνουμε αβέβαια βήματα, μοιάζοντας σαν νέοι Κολόμβοι. Είναι λογικό να κάνουμε και λάθη, παρασυρμένοι από τον ίλιγγο της γοητείας αυτών των δυνατοτήτων.

 …………………………..

 Νομίζουμε λοιπόν ότι καλό είναι να είμαστε σε ετοιμότητα για πιο τολμηρές και ουσιαστικές συζητήσεις πάνω σε συγκεκριμένα ζήτήματα και απόφάνσεις για την κοινωνία μας. Όλα αυτά, ας μας επιτραπεί να πούμε, δεν θα επηρεαστούν μόνο από φόρμες διακυβέρνησης, όσο και από την τόλμη να τα φέρουμε στο φώς. Έτσι θα ανατείλει ο Διάλογος, το Περιεχόμενο, που θα βγεί μέσα από τα κελύφη και τους αλουμινιένους σκελετούς των Σχημάτων (όσο και των περίτεχνων νεολογισμών). Να επανενεργοποιήσουμε την Ευρωπαϊκή Σκέψη!

(«Φόρμες διακυβέρνησης...» 2007. )

Μερικά σχόλια για την επικοινωνία

1. Έχουμε εδώ και καιρό αποδυθεί σε μια φρενήρη ανταγωνιστική προσπάθεια να προλάβουμε να μιλήσουμε πρώτοι και αυθεντικά, να κατοχυρώσουμε τις πατέντες μας. Ελπίζουμε πάντως σε μια νέα ηθική της επικοινωνίας.
2. Συχνά ανακαλύπτουμε ασυμμετρίες και υπερμεγεθύνσεις ή υπερμειώσεις κατα την εκπομπή των μηνυμάτων, ενώ οι συμβολισμοί μας απέχουν από την απλή αξία χρήσης (λογικό βέβαια από μια άποψη).
3. Το λεγόμενο «πολιτικά ορθό» (που βέβαια ανέκαθεν υπήρχε) είναι σύστημα επικοινωνίας.
4. Στη δεκαετία του 1990 (επανα)διατυπώθηκαν απόψεις για το ξεπέρασμα του παλιού πολιτικο-ιδεατού «δεξιά-αριστερά». Φαίνεται πώς βρέθηκε ένα σημείο ισορροπίας: Σε επίπεδο κλασικής πολιτικής (κατα προσέγγιση το “high politics”) η πλάστιγγα θα έγερνε μάλλον προς τα δεξιά, ενώ σε επίπεδο «νέας πολιτικής» ( και “low politics”) προς τα αριστερά.
5. Τα πολυσυλλεκτικά κόμματα ανταποκρίθηκαν (ή και συνέβαλαν στη δημιουργία) μιας «μεσαίας κοινωνίας». Αυτή έγινε ευλογία αλλά και φόβητρο και πηγή εξοστρακισμών.
6. Ένας νέος όμως πραγματισμός έχει ανατείλει που συμπορεύεται με το ενίοτε αυστηρό τυπικό ορισμένων ομάδων συμφερόντων, είτε «προστατευτικού» χαρακτήρα, είτε «προαγωγικού».
7. Στην ηθική της επικοινωνίας θα πρέπει να αποφεύγουμε, μεταξύ άλλων, πράγματα όπως η αυθαίρετη οικειοποίηση, ο επεκτατισμός, η χρήση συμβόλων ως ιερών και άβατων. Ενθαρρύνεται όμως η ενημέρωση, ο διάλογος, η θεμιτή δράση, κ.α.
8. «Συχνά θέλουμε να κρίνουμε με όρους δικαιοσύνης. Αν είναι έτσι, χρειάζεται να βρίσκουμε το μέτρο και να τοποθετούμε τα πράγματα, τα θέματα, στη σωστή τους αναλογία. Η διαδικασία ανάδειξης θεμάτων είναι αναπόφευκτο στοιχείο της πολιτικής και η ανάδειξη θεμάτων με δίκαιο τρόπο στοιχείο της δίκαιας πολιτικής. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν και η συμβολική ακόμα αξία εμπεριέχει ακριβό τίμημα (συχνά μεταφράζεται σε δαπάνες και φόρους)».
9. «Αν για τον καθένα το δικό του συμφέρον μεταβάλλεται σε άβατο, τότε δυσχεραίνεται και η δημοκρατική συζήτηση και η λήψη σωστών αποφάσεων. Και υπάρχει το ενδεχόμενο μέσα σε μια ατμόσφαιρα πιέσεων, απειλών και κυρώσεων οι κυβερνήσεις να αντιδρούν με παρόμοιο τρόπο, είτε με νόμους, είτε με άτυπα μέσα. Τότε η πολιτική διαδικασία μεταβάλλεται σε μια κατάσταση αλληλοτιμωριών, αλληλοϋπονομεύσεων και γενικότερα στο homo homini lupus... Φυσικά θα πρέπει να συντρέχουν και άλλοι παράγοντες για να φτάνει κανείς εκεί, ενώ το ίδιο το κομματικό σύστημα εμπεριέχει ορισμένα τέτοια στοιχεία. Αλλά για να μη φτάνουμε στο σημείο ... για να μην το καθιστούμε δομικό συστατικό των δημοκρατιών, θα πρέπει να προστρέχουμε σ’ένα διαφορετικό είδος συναίνεσης.
10. Μεταφορά ορισμένων καλλιτεχνικών τάσεων και προτύπων στην πολιτική: «Ορισμένα χάντικαπ αυτής της μορφής πολιτικής σχετίζονται με ορισμένα ενδεχόμενα: Της ασάφειας, της έλλειψης λογοδοσίας, της αποσπασματικότητας, της τάσης η εξαίρεση να συνιστά, με ευκολία, τον κανόνα, της στέρησης αντιλόγου, της αθέλητης καλλιέργειας μνησικακίας, σιωπηρής εκδικητικότητας και εθισμού στην πρακτική του underground».
11. Για ορισμένες τεχνικές κατάταξης ως μορφών λογοδοσίας: «Οπωσδήποτε στο βαθμό που δεν θα έβγαιναν από το μέτρο τους, για παράδειγμα δεν θα εκτόπιζαν άλλες «απαντήσεις» που εκφέρονται με τον επεξεργασμένο λόγο, αποτελούν χρήσιμα εργαλεία. Σε αντίθετη περίπτωση θα οδηγούμασταν σε μια πλήρως δημοψηφισματική δημοκρατία. Θα υποτάσσαμε όλα τα ζητήματα στο «ναι, όχι, δεν ξέρω». Θα αφαιρούσαμε έτσι πολύτιμες γνώσεις και δυνατότητες από την κοινωνία μας. Η, επίσης, θα ικανοποιούμασταν ή θα απογοητευόμασταν εύκολα από την αλλαγή της επίδοσής μας από μήνα σε μήνα. Θα αλλάζαμε ανάλογα τους νόμους μας».
12. Ηθική και υπερβολική κανονιστικότητα: «Γιατί οι υπερβολικές απαιτήσεις υπό την απειλή κυρώσεων από τον άνθρωπο πιθανώς να του υπονομεύσουν τελικά την αγάπη του για το δίκαιο. Η υπερβολική τεχνική επίσης μπορεί να τον στρέφει σε  μια αντίληψη για τη ζωή και τις σχέσεις διαποτισμένη από μια διαρκή επαγρύπνηση για κάθε μορφής επινοητικότητα. Μπορεί να φτάσει να πιστεύει πως ο κάθε σκοπός ανάγεται μόνο σε μια έξυπνη χειραγώγηση με το συνδυασμό τεχνικών κινήσεων. Η ζωή τότε γίνεται ένα απλό σκάκι, μια τεθλασμένη πορεία, ή ένα παιχνίδι μονομάχων που έχουν αντίπαλο τεχνητά εμπόδια και ένα χρονόμετρο».

(Παράθεση μη δημοσιευμένων αποσπασμάτων που εν μέρει απηχούν δημοσιευμένες απόψεις, με την παράκληση να αναμένουν ένα ευρύτερο ολοκληρωμένο κειμενικό περιβάλλον.)