Παρενέργειες των κινδύνων, καπιταλισμός, κανονιστικότητα

Παρενέργειες των κινδύνων

«Σύντομα διατυπώνοντας εδώ, βρίσκουμε τις εξής αντιδράσεις...πιστεύοντας ότι κάτι πάντα μπορεί να μας διαφεύγει»:

-          Εγωισμός, υποκειμενισμός και κοντόφθαλμη στάση.

-          Αισθησιασμός-ηδονισμός.

-          Στροφή προς τη θρησκευτικότητα.

-          Έξαρση του μυστικισμού.

-          Πιθανή μετατόπιση των πεποιθήσεων προς συγκεντρωτικές μορφές διακυβέρνησης.

-          Πιθανή δυσπιστία προς ορθολογικές εξηγήσεις.

-          Πιθανή αναβίωση της προληπτικής και των προλήψεων.

-          Απαισιόδοξα ερμηνευτικά σχήματα και κοινωνικά σενάρια.

-          Πιθανές νέες συλλογικότητες.

«Και τέλος η ελπίδα πως η πολιτική θα μπορέσει να κατανοήσει ...και να εργαστεί πάνω σε πολιτικές κοινωνικής ευτυχίας».

 (Δημόσιος Τομέας, νο. 264)

Μάξ Βέμπερ και καπιταλισμός

«Αλλά ο ίδιος ο Βέμπερ είχε διατυπώσει την άποψη ότι ο καπιταλισμός (αλλά και ο σοσιαλισμός) διείποντο από μια κλασικότητα. Δεν ήταν αποκλειστικές εφευρέσεις της λεγόμενης νεωτερικότητας:

Καπιταλισμός και καπιταλιστικές επιχειρήσεις (γράφει), ακόμα και με μια προχωρημένη ορθολογικοποίηση του καπιταλιστικού υπολογισμού, υπήρξαν σε όλες τις πολιτισμένες χώρες της γής, όσο μπορούμε να κρίνουμε από τα οικονομικά ντοκουμέντα. Στην Κίνα, τις Ινδίες, τη Βαβυλώνα, την Αίγυπτο, στις μεσογειακές χώρες των κλασικών χρόνων...

{Στη συνέχεια ορίζει το διακριτό πολιτιστικό πνεύμα που ευνόησε το νεωτερικό καπιταλισμό}...

Η ιστορία , όπως είναι φυσικό, συνεχίζεται και, κατα κάποιους τρόπους, μας ξεπερνά (χωρίς να μας μειώνει απαραίτητα). Έτσι, ο «καπιταλισμός» θα έβρισκε  και νέα πεδία ανάπτυξης. Θα εισχωρούσε και θα παρήγαγε για την ίδια την ευχαρίστηση...θα γινόταν λιγότερο ασκητικός». (Δημόσιος Τομέας, νο. 270).

Να συμπεράνουμε λοιπόν ότι το εκάστοτε κρατούν πολιτιστικό πλαίσιο προσδιορίζει το είδος του καπιταλισμού;

------------------------------------------------------------

Κανονιστικότητα

«Η εναλλακτική του παλαιού εθίμου, έστω και του παράλογου, έμελλε να είναι όχι κάποιο νέο έθιμο ή λογική συμπεριφορά, αλλά η ολοκληρωτική απουσία κανόνων...Το παλιό ηθικό λεξιλόγιο των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, οι αμοιβαίες δεσμεύσεις, η αμαρτία και η αρετή, η θυσία, οι επιβραβεύσεις και οι τιμωρίες, δεν μπορούσαν πλέον να μεταφραστούν στη νέα γλώσσα της απαιτούσας επιθυμίας»

(E. Hobsbawm, παρατίθεται στο Η τραγική περίμετρος της προόδου, 1998)

 

Σχετικά με τις ευρωπαϊκές δημοκρατίες

«Όπως θα δούμε, οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, καθόσον λιγότερο βιομηχανικές (πλήν του Ιταλικού βορρά) και περισσότερο ασταθείς πολιτικά, στηρίχτηκαν σ’ένα μίγμα τυπικής κρατικής πρόνοιας και άτυπων κοινωνικο-πολιτικών δικτύων. Οι χώρες αυτές είναι και περισσότερο πολωμένες πολιτικά, σε σχέση με τις άλλες (πλήν της Γαλλίας, που εδώ πλησιάζει το Μεσογειακό μοντέλο). Από πλευράς ανακατανομής, είναι λιγότερο εξισωτικές από τις άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, αν και η εξακρίβωση του ζητήματος δεν είναι εύκολη, λόγω αρκετών αντισταθμιστικών παραγόντων (π.χ. άτυπες πρακτικές).

Πίνακας: Η διανομή του εισοδήματος στην Ευρωπαϊκή Ένωση

	Εισόδημα του φτωχότερου τμήματος του πληθυσμού	Εισόδημα του πλουσιότερου τμήματος του πληθυσμού	Αναλογία του εισοδήματος του 20% των πλουσιότερων προς το 20% των φτωχότερων του πληθυσμού
Ελλάδα	2,2	26,3	6,6
Πορτογαλία	2,2	27,7	7,1
Ιταλία	2,4	22,9	5,4
Ισπανία	2,5	24,9	6
Αυστρία	2,7	22,8	4,9
Γερμανία	2,7	22,7	4,9
Βέλγιο	2,9	22,5	4,8
Ιρλανδία	3	26,6	5,9
Ηνωμένο Βασίλειο	3	26,1	5,6
Λουξεμβούργο	3,1	23,6	4,8
Γαλλία	3,3	22,8	4,5
Ολλανδία	4,1	20	3,5
Δανία	4,4	20,2	3,1
ΕΕ (εκτός Φιλανδίας και Σουηδίας)	2,6	24	5,5

Πηγή: EUROSTAT 1998, κ.α.

................

Η Ευρώπη και η δυτική δημοκρατία παρέχει το πλαίσιο μεσα στο οποίο κατανοούνται τα σύγχρονα πολιτικά συστήματα. Μέσα όμως από την σύγκριση με άλλου τύπου πολιτικά συστήματα προκύπτει η άριστη δημοκρατία και τα κριτήρια «καλών πρακτικών» από τα οποία, σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς, δεν θα πρέπει να απομακρύνονται τα σημερινά πολιτικά συστήματα και οι ομάδες που δρούν σ’ αυτά. Μια κλασική ελληνική μέθοδος, φτάνει στις μέρες μας πιο πλούσια και ενημερωμένη από την ίδια την ιστορική Ευρωπαϊκή εμπειρία, αλλά και την παγκόμια εμπειρία. Ας μην ξεχνούμε ότι ο 20^ος αιώνας που μόλις μας αποχαιρέτησε είδε μεν τον τελικό θρίαμβο της δημοκρατίας, ύστερα από τέσσερα «κύματα εκδημοκρατισμού», αλλά έφτασε εκεί ύστερα από μια ανταγωνιστική συνύπαρξη με μη δημοκρατικά πολιτικά συστήματα. Επίσης, η επικράτηση της δημοκρατίας στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών του κόσμου έγινε παράλληλα με ένα αυτοέλεγχο των ανεπτυγμένων δημοκρατιών με σκοπό την βελτίωση της δημοκρατικής μεθόδου. Φαινόμενα όπως η διαφθορά, ο λαϊκισμός και η από-ηθικοποίηση των κοινωνιών εξακολουθούν να απασχολούν την πολιτική σκέψη. Επιλέγουμε ως αφετηρία ανάλυσης την κατάταξη του J. Blondel (συνδυασμός βαθμού συγκεντρωτισμού και διανεμητισμού) σε:

-          φιλελεύθερα-δημοκρατικά συστήματα (liberal-democratic regimes)

-          εξισωτικά-αυταρχικά (egalitarian-authoritarian regimes)

-          παραδοσιακά-μη εξισωτικά (traditional-inegalitarian regimes)

-          λαϊκιστικά (populist regimes)

-          αυταρχικά-μη εξισωτικά (authoritarian-inegalitarian regimes).

Η κατάταξη του Γάλλου καθηγητή αποτελεί ένα πρακτικό σχήμα σύγκρισης με την χρησιμοποίηση δύο μεταβλητών, τον βαθμό συγκέντρωσης/αποκέντρωσης της εξουσίας και τον βαθμό διανομής του πλούτου. Η επιλογή αυτή είναι εύλογη. Αν ανατρέξουμε στην κλασσική ελληνική γραμματεία, θα δούμε τα ίδια ακριβώς ενδιαφέροντα. Ποιοι και πόσοι κατέχουν την πολιτική εξουσία και τον πλούτο είναι ερωτήματα και κριτήρια ταυτόχρονα διάκρισης των «πολιτευμάτων» από την εποχή των Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ξενοφώντα, κλπ. Με αφορμή το αναλυτικό σχήμα του Blondel θα επιχειρήσουμε μια σκιαγράφηση των τυπολογικών κατηγοριών του, εμπλουτίζοντας και επεκτείνοντας το σχήμα του.

....................................

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΛΈΓΧΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ
 
Α.Εκλογική διαδικασία

 

1. Είναι ο αρχηγός κράτους ή/και επικεφαλής της κυβέρνησης ή άλλη κύρια αρχή που εκλέγεται  μέσω των ελεύθερων και δίκαιων εκλογών;

2. Οι νομοθετικοί αντιπρόσωποι εκλέγονται μέσω των ελεύθερων και δίκαιων εκλογών;

3. Υπάρχουν δίκαιοι εκλογικοί νόμοι, ίσες ευκαιρίες για προεκλογική εκστρατεία, δίκαιη ψηφοφορία, και τίμια ταξινόμηση σε πίνακα των ψήφων;

Β.Πολιτικός πλουραλισμός και συμμετοχή

 

1. Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να οργανωθουν στα διαφορετικά πολιτικά κόμματα ή άλλους ανταγωνιστικούς πολιτικούς σχηματισμούς ή ομάδες της επιλογής τους, και είναι το σύστημα ανοικτό στην άνοδο και την πτώση αυτών των ανταγωνιστικών μερών ή  ομαδοποιήσεων;

2. Υπάρχει  σημαντική αντιπολιτευτική ψήφος, μια de facto δύναμη αντίθεσης, και μια ρεαλιστική δυνατότητα για να μπορέσει η αντιπολίτευση να αυξήσει την πιθανότητα να κερδίσει την εξουσία μέσω των εκλογών;

3. Είναι οι πολιτικές επιλογές των ανθρώπων απαλλαγμένες από την κυριαρχία από  στρατιωτικές, ξένες δυνάμεις,  ολοκληρωτικά κόμματα,  θρησκευτικές ιεραρχίες,  οικονομικές ολιγαρχίες, ή οποιαδήποτε άλλη ισχυρή ομάδα;

4. Οι πολιτιστικές, εθνοτικές, θρησκευτικές, και άλλες μειοψηφικές ομάδες διαθέτουν λογική αυτοδιάθεση, αυτοδιαχείριση,  αυτονομία, ή  συμμετοχή μέσω άτυπης συναίνεσης στη διαδικασία λήψης αποφάσεων;

Γ.Λειτουργία της κυβέρνησης

1. Οι ελεύθερα εκλεγμένοι αντιπρόσωποι καθορίζουν τις πολιτικές της κυβέρνησης;

2. Είναι η κυβέρνηση απαλλαγμένη από διεισδύουσα διαφθορά;

3. Είναι η κυβέρνηση υπεύθυνη στο εκλογικό σώμα μεταξύ των εκλογών, και λειτουργεί με  ειλικρίνεια και  διαφάνεια;

Πρόσθετα προαιρετικά πολιτικά ερωτήματα περι δικαιωμάτων:

Α. Για τις παραδοσιακές μοναρχίες που δεν έχουν κανένα πολιτικό κόμμα ή εκλογική διαδικασία, το σύστημα προβλέπει  διαβουλεύσεις με τους πολίτες, ενθαρρύνει τη συζήτηση της πολιτικής, και επιτρέπει το δικαίωμα να υποβληθούν αιτήματα προς τον κυβερνώντα;

Β. Η κυβέρνηση ή η ομάδα που έχει καταλάβει την εξουσία  αλλάζει σκόπιμα την εθνική σύνθεση μιας χώρας ή μιας περιοχής ώστε να καταστραφεί ένας πολιτισμός ή αλλάζει την πολιτική ισορροπία υπέρ μιας άλλης ομάδας;

Πίνακας ελέγχου αστικών ελευθεριών

 

Α. Ελευθερία έκφρασης και πεποίθησης.

1. Υπάρχουν ελεύθερα και ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης και άλλες μορφές πολιτιστικής έκφρασης;

2. Υπάρχουν ελεύθερα θρησκευτικά ιδρύματα, και υπάρχει ελεύθερη ιδιωτική και δημόσια θρησκευτική έκφραση;

3. Υπάρχει ακαδημαϊκή ελευθερία, και είναι το εκπαιδευτικό σύστημα χωρίς εκτενή πολιτική προπαγάνδα;

4. Υπάρχει ανοικτή και ελεύθερη ιδιωτική συζήτηση;

Β. Συνεταιριστικά και οργανωτικά δικαιώματα

1. Υπάρχει ελευθερία του συναθροίζεσθαι, του συνέρχεσθαι και της ανοικτής δημόσιας συζήτησης;

2. Υπάρχει ελευθερία της πολιτικής ή οιονεί πολιτικής οργάνωσης;  (Σημείωση: αυτό περιλαμβάνει τα πολιτικά κόμματα, τις πολιτικές οργανώσεις, τις ειδικές ομάδες ζητημάτων, κ.λπ.)

3. Υπάρχουν ελεύθερα εργατικά συνδικάτα και αγροτικές  και οργανώσεις,  υπάρχουν αποτελεσματικές συλλογικές διαπραγματεύσεις;  Υπάρχουν ελεύθερες επαγγελματικές και άλλες ιδιωτικές οργανώσεις;

Γ. Κράτος δικαίου

1. Υπάρχει ανεξάρτητη δικαστική εξουσία;

2. Το κράτος δικαίου επικρατεί σε αστικά και ποινικά θέματα; Είναι η αστυνομία υπό άμεσο πολιτικό έλεγχο;

3. Υπάρχει προστασία από  αστυνομική τρομοκρατία, αδικαιολόγητη φυλάκιση, εξορία ή βασανιστήρια, είτε από ομάδες  που υποστηρίζουν το σύστημα, είτε από εναντιούμενες σ’αυτό; Υπάρχει ελευθερία από πόλεμο και εξεγέρσεις;

4. Ο πληθυσμός αντιμετωπίζεται εξίσου βάσει του νόμου;

Δ. Προσωπική αυτονομία και δικαιώματα  του ατόμου.

1. Υπάρχει προσωπική αυτονομία; Υπάρχει κρατικός έλεγχος  στα ταξίδια, την επιλογή της κατοικίας, ή την επιλογή της απασχόλησης; Υπάρχει ελευθερία από  πολιτική κατήχηση και υπερβολική εξάρτηση από το κράτος;

2. Έχουν οι πολίτες το δικαίωμα να είναι κύριοι  ιδιοκτησίας και να ιδρύουν ιδιωτικές επιχειρήσεις; Η ιδιωτική επιχειρηματική δραστηριότητα επηρεάζεται αδικαιολόγητα από τους κυβερνητικούς ανώτερους υπαλλήλους, τις δυνάμεις ασφάλειας, ή το οργανωμένο έγκλημα;

3. Υπάρχουν προσωπικές κοινωνικές ελευθερίες, συμπεριλαμβανομένης της ισότητας φύλου, της επιλογής συζύγου και του μεγέθους της οικογένειας;

4. Υφίσταται ισότητα ευκαιριών και απουσία οικονομικής εκμετάλλευσης;

 (Πηγή: Freedom House, 1950-2003)

.

(Ευρωπαϊκά πολιτικά συστήματα... 2006.

Σημειωτέον ότι τέτοια δημοκρατικά κριτήρια περιλαμβάνονται και σε θεμελιώδεις χάρτες δικαιωμάτων, όπως αυτός της ΕΕ.)

Φόρμες διακυβέρνησης Ι

Από το 1992 αντιμετωπίζεται και η μεταλλαγή των κρατών και των δημοσίων διοικήσεων, οι οποίες επηρεάζονται ανάλογα για να προσαρμοστούν στην νέα οικονομία της παγκοσμιοποίησης. Έτσι, συνιστώνται και εισάγονται «δημόσιες αγορές» και κριτήρια ανταγωνισμού και αποδοτικότητας, ενώ το κράτος προσαρμοζόμενο στην ευελιξία αποκεντρώνει αρμοδιότητες και συμβάλλεται με διάφορους φορείς,  δημόσιου, ημιδημόσιου, σωματειακού, εθελοντικού, ιδιωτικού, αλλά και υπερεθνικού χαρακτήρα. Στην ΕΕ εκ των πραγμάτων δέχεται μοίρασμα της κυριαρχίας του και συνιστά πλέον φορέα μιας «πολυεπίπεδης διακυβέρνησης» και όχι μια συμπαγή σφαίρα μπιλιάρδου, όπως το ήθελε παλιότερα η κλασική ρεαλιστική σχολή διεθνών σχέσεων. Συρρικνώνεται τελικά, ή αναδιπλώνεται αν θέλετε, σ’ένα πυρήνα, που υποστηρίζει ότι αποτελεί ένα «στρατηγείο», που από κεί κατοπτεύει την εκτέλεση της πολιτικής, εκτέλεση η οποία υλοποιείται από εναλλασσόμενους αστερισμούς φορέων και εταιρικών σχημάτων.

Αναδιπλώνεται και δημοσιονομικά, αφού το απαιτεί η παγκοσμιοποίηση, επιμένοντας στα μικρά ελλείμματα και στην παραχώρηση εξουσίας στον ιδιωτικό τομέα. Μειώνει έτσι τον ρόλο του ως εργοδότης και επιχειρηματίας και προτιμά να παραπέμπει αρκετές εκτελεστικές λειτουργίες σε μικτά εταιρικά σχήματα, που διεκδικούν οικονομικούς πόρους μέσα από ανοιχτούς διαγωνισμούς-προγράμματα. Μοιράζει συνεπώς όλο και πιο πολύ τις «μετοχές» του, σε διάφορα επίπεδα και φορείς, μεταξύ των οποίων και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις,  τις οποίες συνέστησαν όλοι οι διεθνείς οργανισμοί (ΟΗΕ, ΠΟΕ, ΠΟΥ, ΟΟΣΑ και φυσικά ΕΕ). Κατέληξε λοιπόν ένα περίπου «μετοχοποιημένο κράτος», ενίοτε και «αόρατο», αν και συχνά μαστιζόμενο από επεισόδια διαφθοράς και σκανδάλων που καλούσαν για διαφάνεια μέσω ελεγκτικών μηχανισμών- που πράγματι δημιοργήθηκαν σε όλες τις χώρες. Ισως η «μετοχοποίησή» του να ήταν ένας παράγοντας γι’αυτές τις εξελίξεις’ όμως όχι ο μόνος. Εδώ θα πρέπει να δούμε και την φιλολογία για τα ρίσκα και την «υπο-πολιτική», προϊόν μιας κοινωνιολογικής σχολής η οποία έβλεπε την συρρίκνωση του κράτους ως αναπόφευκτη λόγω συσσώρευσης τεχνολογικών προβλημάτων και παρενεργειών. Κατ’αυτήν οι πολίτες, σ’ένα τεχνολογικό και καταναλωτικό κόσμο, επωμίζονταν το βάρος της επιλογής, ή μάλλον πολλαπλών επιλογών. Καθώς το κράτος συχνά «απουσίαζε» στο στρατηγείο του (…), μια σειρά ζητημάτων, που αφορούσαν την «ποιότητα ζωής», έπρεπε να επιλυθούν σε χώρους και επίπεδα, όχι κλασικών πολιτικών θεσμών, αλλά στη βάση της αυτο-βοήθειας και της αυτό-οργάνωσης.

……………….

Σε κάθε νέα αναδιάταξη του πολιτικού σκηνικού είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν ορμητικές βουλήσεις που σπρώχνουν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση τα πράγματα. Εδώ η τροχοπέδη του νού θα ζέψει τα άλογα της ορμής. Αργά το βράδυ σκέπτεται κανείς την κίνηση της μέρας. Από την άλλη, ένας υπερβολικός πραγματισμός συνιστά μια άλλη υπερβολή. Είναι τότε που όλα εξομαλύνονται, όλα αμβλύνονται, όλα αναβάλλονται. Εκεί χωρά βούληση για σαφήνεια και επίσκεψη των θαλάμων που παρελθόντος, μια παράφραση στίχου του Τ.Σ. Έλιοτ.

…………….

Kαμιά φορά είναι αγαθές οι προθέσεις, αλλά λάθος τα μέσα. Νομίζω, ότι πλέον κάθε πλευρά επιχειρεί να στηριχτεί όλο και πιο πολύ στην μέθοδο του «παραδειγματισμού», στην οποία σε τελική ανάλυση μπορούν να αναχθούν τα περισσότερα σύγχρονα σχήματα διακυβέρνησης. Με τον όρο αυτό εννοούμε την πεποίθηση πώς μέσα από μικρής κλίμακας παρεμβάσεις που παίρνουν την μορφή είτε ελεγχόμενων διδακτικών σόκ (κοινωνικές κυρώσεις), είτε σύμπηξης νησίδων συνεργασίας (κίνητρα για κοινωνικές αρετές) δημιουργούνται παραδείγματα για μείωση της παραβατικότητας και ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Συχνά  αυτό συνοδεύεται από μεγαλύτερης κλίμακας θεσμικές παρεμβάσεις, όταν το έδαφος είναι κατάλληλο, σε μια εφαρμογή του δόγματος της επίδρασης του spill over. Ωστοσο, αν και ξεκινώντας κανείς από την σωστή ιδέα ότι θεσμοί, κοινωνικά έθιμα και πρακτικές διαπαιδαγωγούν και διαμορφώνουν κοινωνικά ήθη (γι’αυτό είναι τόσο του συρμού οι λεγόμενες ‘best practices’), όταν εναποθέσει πολλά σε κάτι τέτοιο μπορεί να  καταλήξει σε επιθετικούς σχεδιασμούς και θεσμισμούς.

………………………………

Νομίζω πάντως, ότι θα βρεθούν και άλλοι τρόποι ενίσχυσης της κοινωνικής ηθικής, ίσως μέσω καλλιέργειας περισσότερων θετικών παραδειγμάτων, κυρίως μέσα από την τηλεόραση. Η τηλεόραση είναι και πρέπει να είναι μέσο αντανάκλασης του κοινωνικού, αλλά και του δημόσιου. Μπορεί και πρέπει να είναι λιγότερο κυνική και μεταμοντέρνα, γιατί δεν πιστεύουμε πώς έτσι αντιπροσωπεύει την κοινή γνώμη με τις ποικίλες συνθέσεις της. Σε μια εποχή εκπληκτικής ανόδου του αναγνωστικού κοινού και της γενικευμένης παιδείας οι τηλεοράσεις πρέπει να ανταποκριθούν σε μια μαζική, πλήν αφανή, ζήτηση. Περνώντας περισσότερη ποιότητα και λιγότερη επιθετικότητα, θα έχουν περισσότερο ποιοτικούς και λιγότερο επιθετικούς  πολίτες. Χωρίς αυτό, θεωρούμε ότι όλες οι άλλες προσπάθειες υποσκάπτονται ανεπανόρθωτα. Κάτι ανάλογο θα ευχόμασταν και για άλλα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας- ας μην ξεχνάμε πώς οι κοινωνίες μας έχουν εμπλουτιστεί με σπουδαία νέα μέσα και τεχνικές. Όλα αυτά βρίσκονται σε ένα καθεστώς διαμόρφωσης, με αποτέλεσμα να κάνουμε αβέβαια βήματα, μοιάζοντας σαν νέοι Κολόμβοι. Είναι λογικό να κάνουμε και λάθη, παρασυρμένοι από τον ίλιγγο της γοητείας αυτών των δυνατοτήτων.

 …………………………..

 Νομίζουμε λοιπόν ότι καλό είναι να είμαστε σε ετοιμότητα για πιο τολμηρές και ουσιαστικές συζητήσεις πάνω σε συγκεκριμένα ζήτήματα και απόφάνσεις για την κοινωνία μας. Όλα αυτά, ας μας επιτραπεί να πούμε, δεν θα επηρεαστούν μόνο από φόρμες διακυβέρνησης, όσο και από την τόλμη να τα φέρουμε στο φώς. Έτσι θα ανατείλει ο Διάλογος, το Περιεχόμενο, που θα βγεί μέσα από τα κελύφη και τους αλουμινιένους σκελετούς των Σχημάτων (όσο και των περίτεχνων νεολογισμών). Να επανενεργοποιήσουμε την Ευρωπαϊκή Σκέψη!

(«Φόρμες διακυβέρνησης...» 2007. )

Μερικά σχόλια για την επικοινωνία

1. Έχουμε εδώ και καιρό αποδυθεί σε μια φρενήρη ανταγωνιστική προσπάθεια να προλάβουμε να μιλήσουμε πρώτοι και αυθεντικά, να κατοχυρώσουμε τις πατέντες μας. Ελπίζουμε πάντως σε μια νέα ηθική της επικοινωνίας.
2. Συχνά ανακαλύπτουμε ασυμμετρίες και υπερμεγεθύνσεις ή υπερμειώσεις κατα την εκπομπή των μηνυμάτων, ενώ οι συμβολισμοί μας απέχουν από την απλή αξία χρήσης (λογικό βέβαια από μια άποψη).
3. Το λεγόμενο «πολιτικά ορθό» (που βέβαια ανέκαθεν υπήρχε) είναι σύστημα επικοινωνίας.
4. Στη δεκαετία του 1990 (επανα)διατυπώθηκαν απόψεις για το ξεπέρασμα του παλιού πολιτικο-ιδεατού «δεξιά-αριστερά». Φαίνεται πώς βρέθηκε ένα σημείο ισορροπίας: Σε επίπεδο κλασικής πολιτικής (κατα προσέγγιση το “high politics”) η πλάστιγγα θα έγερνε μάλλον προς τα δεξιά, ενώ σε επίπεδο «νέας πολιτικής» ( και “low politics”) προς τα αριστερά.
5. Τα πολυσυλλεκτικά κόμματα ανταποκρίθηκαν (ή και συνέβαλαν στη δημιουργία) μιας «μεσαίας κοινωνίας». Αυτή έγινε ευλογία αλλά και φόβητρο και πηγή εξοστρακισμών.
6. Ένας νέος όμως πραγματισμός έχει ανατείλει που συμπορεύεται με το ενίοτε αυστηρό τυπικό ορισμένων ομάδων συμφερόντων, είτε «προστατευτικού» χαρακτήρα, είτε «προαγωγικού».
7. Στην ηθική της επικοινωνίας θα πρέπει να αποφεύγουμε, μεταξύ άλλων, πράγματα όπως η αυθαίρετη οικειοποίηση, ο επεκτατισμός, η χρήση συμβόλων ως ιερών και άβατων. Ενθαρρύνεται όμως η ενημέρωση, ο διάλογος, η θεμιτή δράση, κ.α.
8. «Συχνά θέλουμε να κρίνουμε με όρους δικαιοσύνης. Αν είναι έτσι, χρειάζεται να βρίσκουμε το μέτρο και να τοποθετούμε τα πράγματα, τα θέματα, στη σωστή τους αναλογία. Η διαδικασία ανάδειξης θεμάτων είναι αναπόφευκτο στοιχείο της πολιτικής και η ανάδειξη θεμάτων με δίκαιο τρόπο στοιχείο της δίκαιας πολιτικής. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν και η συμβολική ακόμα αξία εμπεριέχει ακριβό τίμημα (συχνά μεταφράζεται σε δαπάνες και φόρους)».
9. «Αν για τον καθένα το δικό του συμφέρον μεταβάλλεται σε άβατο, τότε δυσχεραίνεται και η δημοκρατική συζήτηση και η λήψη σωστών αποφάσεων. Και υπάρχει το ενδεχόμενο μέσα σε μια ατμόσφαιρα πιέσεων, απειλών και κυρώσεων οι κυβερνήσεις να αντιδρούν με παρόμοιο τρόπο, είτε με νόμους, είτε με άτυπα μέσα. Τότε η πολιτική διαδικασία μεταβάλλεται σε μια κατάσταση αλληλοτιμωριών, αλληλοϋπονομεύσεων και γενικότερα στο homo homini lupus... Φυσικά θα πρέπει να συντρέχουν και άλλοι παράγοντες για να φτάνει κανείς εκεί, ενώ το ίδιο το κομματικό σύστημα εμπεριέχει ορισμένα τέτοια στοιχεία. Αλλά για να μη φτάνουμε στο σημείο ... για να μην το καθιστούμε δομικό συστατικό των δημοκρατιών, θα πρέπει να προστρέχουμε σ’ένα διαφορετικό είδος συναίνεσης.
10. Μεταφορά ορισμένων καλλιτεχνικών τάσεων και προτύπων στην πολιτική: «Ορισμένα χάντικαπ αυτής της μορφής πολιτικής σχετίζονται με ορισμένα ενδεχόμενα: Της ασάφειας, της έλλειψης λογοδοσίας, της αποσπασματικότητας, της τάσης η εξαίρεση να συνιστά, με ευκολία, τον κανόνα, της στέρησης αντιλόγου, της αθέλητης καλλιέργειας μνησικακίας, σιωπηρής εκδικητικότητας και εθισμού στην πρακτική του underground».
11. Για ορισμένες τεχνικές κατάταξης ως μορφών λογοδοσίας: «Οπωσδήποτε στο βαθμό που δεν θα έβγαιναν από το μέτρο τους, για παράδειγμα δεν θα εκτόπιζαν άλλες «απαντήσεις» που εκφέρονται με τον επεξεργασμένο λόγο, αποτελούν χρήσιμα εργαλεία. Σε αντίθετη περίπτωση θα οδηγούμασταν σε μια πλήρως δημοψηφισματική δημοκρατία. Θα υποτάσσαμε όλα τα ζητήματα στο «ναι, όχι, δεν ξέρω». Θα αφαιρούσαμε έτσι πολύτιμες γνώσεις και δυνατότητες από την κοινωνία μας. Η, επίσης, θα ικανοποιούμασταν ή θα απογοητευόμασταν εύκολα από την αλλαγή της επίδοσής μας από μήνα σε μήνα. Θα αλλάζαμε ανάλογα τους νόμους μας».
12. Ηθική και υπερβολική κανονιστικότητα: «Γιατί οι υπερβολικές απαιτήσεις υπό την απειλή κυρώσεων από τον άνθρωπο πιθανώς να του υπονομεύσουν τελικά την αγάπη του για το δίκαιο. Η υπερβολική τεχνική επίσης μπορεί να τον στρέφει σε  μια αντίληψη για τη ζωή και τις σχέσεις διαποτισμένη από μια διαρκή επαγρύπνηση για κάθε μορφής επινοητικότητα. Μπορεί να φτάσει να πιστεύει πως ο κάθε σκοπός ανάγεται μόνο σε μια έξυπνη χειραγώγηση με το συνδυασμό τεχνικών κινήσεων. Η ζωή τότε γίνεται ένα απλό σκάκι, μια τεθλασμένη πορεία, ή ένα παιχνίδι μονομάχων που έχουν αντίπαλο τεχνητά εμπόδια και ένα χρονόμετρο».

(Παράθεση μη δημοσιευμένων αποσπασμάτων που εν μέρει απηχούν δημοσιευμένες απόψεις, με την παράκληση να αναμένουν ένα ευρύτερο ολοκληρωμένο κειμενικό περιβάλλον.)

Looking back into the 'Social Contract'

« But, what if such concerns apply only to emergency cases?

Should a political community guard itself against potential enemies from the beginning to such an extent that political rights should be viewed as a secondary value and therefore are considerably suppressed? This is a crucial dilemma of political thought and practice and one that puzzles even present day politicians. In cases of a constant external threat sometimes also appearing inside (cases of clandestine war) the fear haunting political community is such that they might reach the conclusion that the community is in a siege situation. Therefore, as it happened for instance sometimes in ancient Rome (a point appearing in SC) emergency solutions are sought. In the past in such cases the political system took on oligarchic tendencies. A contraction of authority in the hands of few was normally the answer to states of siege. Then one might expect, as the examples of the French and Russian revolutions show, the state to retaliate with terror. Today, of course, such extreme political means are used under serious institutional checks. However, a dilemma of that kind has not entirely disappeared. And the more the enemy of a political community acts in clandestine ways, the more is possible for the community to imitate the enemy and engage in clandestine war.

Such a state of affairs is quite difficult, especially if the war is protracted. Again people return to a hobbesian state of affairs wherein one suspects the other and the enemy becomes anyone close. It is then only through wise and delicate maneuvers (political decisions) that the community can find a way out of such tragic impasse. Maybe this is exactly the time of the “heroic legislators”, as Rousseau seems to suggest.

It becomes clear that Rousseau despises political violence and uncontrolled political conflict. In the fourth book of the SC he even appears distrustful of endless deliberation, between opposing political fractions:

“For long discussions, disagreements, violent quarrels set the stage for an imposition of individual interests and the fall of the state. This is less clear when two or more classes take part in the constitution of the State, as it happened in Rome with patricians and plebeians whose quarrels often shuttered the assemblies, even in the superficial than real, for due to this inner evil within the political body we had, so to speak, two States in one and,  while each one of them constituted a right State, we cannot be convinced that both at the same time made for a right State”.

… Anyhow, to sum up translating these points into modern language, political stability in the SC looks like what we could call “just pacification” as well as “institutional-procedural automation” (hence a downscaling of political passions-demands). These are justified by the expectation of an utmost joy in face of the advent of the good polity (political system).  Such incidents are historically detectable, especially when people are found tired, thirsty and hopeful of the coming of an “eternal peace” (for instance, after prolonged wars). Then even the coming of (or return to) a civilized state of affairs helps to bring about a widespread political consensus.

…{A note on the good government:}

“Do not therefore look for this hot debated criterion of a good government anywhere else: After all these we said above, we clearly see, I think, that a government under which, without foreign help, new naturalizations and colonies, citizens are abundant and multiply themselves, is beyond doubt the best. And the government which has its people shrinking out and perishing is the worst”.

(The “Social Contract” from a political science perspective, 2009, quotations from J. J. Rousseau, Selected Writings, London, The Collector’s Library of Essential Thinkers, 2005).

Επιπλέον

«Πάντως, αξίζει να σκεφτεί κανείς λίγο περισσότερο πάνω στο ζήτημα, καθώς οι «κώδικες δεοντολογίας», οι «επαγγελματικοί όρκοι», θα λέγαμε εμείς, πόση αξία μπορεί να έχουν σε κοινωνίες που βασίζονται σε κοσμικές αξίες; Ο οποιοσδήποτε όρκος έχει ένα οιονεί μεταφυσικό χαρακτήρα, αν και υπάρχουν κοσμικές-συμβατικές μορφές αυτοδέσμευσης, που νομικοποιούνται (π.χ. τα συναλλακτικά ήθη). Το κύρος λοιπόν μιας αυτοδέσμευσης, αν δεν συνοδεύεται από νομικές κυρώσεις, μειώνεται δραματικά σε λιγότερο μεταφυσικές εποχές, όπως η σημερινή. Μένει σήμερα ως έσχατη ηθική κύρωση η έκθεση στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα, κοινώς διαπόμπευση. Γι’αυτό βλέπουμε (δείτε και πιο κάτω) ότι προωθούνται σήμερα, με διάφορα μέσα, πολιτικές της συλλογικής παρακολούθησης των επίσημων συνεδριάσεων, τα «ανοιχτά» θεσμικά όργανα (π.χ. κόμματα, δικαστήρια), όπου ασκείται στους δημόσιους λειτουργούς μια πίεση ηθών («ηθικής πλειοψηφίας»). Αυτή η μέθοδος επίσης είχε υποχωρήσει για χρόνια από το προσκήνιο της ιστορίας (δείτε δημόσιες εκτελέσεις προς παραδειγματισμό και ανοικτές στο κοινό ανακρίσεις). Η περίεργη ματιά ή η ματιά της αυθεντίας, που ανέλυσε ο Φουκώ, επανέρχεται, μεγεθυμένη από τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα.

Κατά κάποιο τρόπο επιχειρούμε να υποκαταστήσουμε την χαμένη μεταφυσική του κύρους με την μεταφυσική του πλήθους. Η «αιδώς» που χάθηκε, λόγω του κλονισμού των ηθικών συστημάτων και των συμβόλων τους (τελετουργικών, εμβλημάτων, κλπ.), ανασυστήνεται με την πίεση της κοινής γνώμης (αφού δεν φαίνεται να γίνονται αποδεκτές άλλες εναλλακτικές). Για να ‘μαστε βέβαια ακριβείς, εδώ πρόκειται για το θεαθήναι και όχι για εσωτερική-ατομική ηθική. Εν πάση περιπτώσει, όποιες επιφυλάξεις κι αν έχουμε, σήμερα οι πολιτικές της διαφάνειας, ελλείψει άλλων ηθικών περιορισμών, συμπληρώνονται από πολιτικές της ορατότητας, όπως θα μπορούσαμε να πούμε. Όταν δε συνοδεύονται από τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, μπορούν να αποβούν πολύ αποτελεσματικές, τουλάχιστον βραχυχρόνια. Έτσι, σήμερα τηλεοπτικές εκπομπές αναδεικνύουν ζητήματα ποιότητας τροφίμων, πολιτικών σκανδάλων, κλπ. Είναι θα λέγαμε μια τεχνική διαχείριση της διαφθοράς, ελλείψει θρησκευτικών καταναγκασμών, ή άλλων μεθόδων εσωτερίκευσης προτύπων «αγαθότητας». Άλλωστε τέτοιες εκφράσεις προκαλούν σήμερα θυμηδία, τόσο υλικοποιημένες είναι οι σχέσεις των ανθρώπων...

Σε πιο άμεσο θεσμικό επίπεδο τώρα, προτείνονται σήμερα, μεταξύ άλλων, ρυθμίσεις που αφορούν «διορισμούς στο δημόσιο, τις δραστηριότητες των πολιτικών, το σύστημα χρηματοδότησης των κομμάτων (Höjelid σε Κουτσούκης & Σκλιάς 2005). Τέλος στο επίπεδο της κοινωνίας συνιστώνται όλα αυτά τα μέσα που αναφέραμε για την σφυρηλάτηση της κοινωνικής εμπιστοσύνης. Ωστόσο ο σκοπός αυτός δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί, ιδίως αν αγνοηθούν άλλοι δίαυλοι πολιτικής κοινωνικοποίησης, όπως το σχολείο και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Και βέβαια, ιδιως ως προς το πρώτο ζήτημα, έχουν αναπτυχθεί πολιτικές, πολλές από τις οποίες σήμερα είναι επηρεασμένες από την θεωρία του κοινωνικού κεφαλαίου. Η κοινωνικοποίηση μέσω δραστηριοτήτων και σωματειακής ζωής, η εξωστρέφεια και η κουλτούρα εξομολόγησης του εσώτερου εαυτού, ή «μαρτυρία» και η ενασχόληση με τους άλλους έχουν επικρατήσει ως κυρίαρχες παιδαγωγικές αξίες. Σ’αυτό συνηγορεί και μια τηλεόραση βασισμένη στα πάνελς και τα ακροατήρια, την δημόσια εξομολόγηση, την αποβολή της συστολής, τους διαγωνισμούς και την κύρωση της αδιαφορίας και του «εξοστρακισμού» (μέθοδος γνωστή από την αρχαιότητα).

Ελπίζουμε πώς έτσι θα καταστήσουμε πιο υπεύθυνους και συνειδητοποιημένους τους πολίτες, ώστε να μην διαμορφώνουν αντικοινωνικές αξίες. Ωστόσο, παράλληλα με τις πρακτικές αυτές παρατηρούμε έναν ιδιότυπο κοινωνικό (μιντιακό) έλεγχο των πολιτικών εκπροσώπων, ενώ οι «μεγάλες αφηγήσεις» και αυθεντίες που κλονίστηκαν δεν έχουν αντικατασταθεί από νέα θετικά πρότυπα. Αυτά, σε συνδυασμό με την κρίση του εθνικού κράτους, σε εποχή παγκοσμιοποίησης, δεν βοηθούν στην θετική αντιμετώπιση του κράτους και της πολιτικής. Ισως τελικά όλες οι κοινωνίες – και όχι μόνο οι κατ’όνομα μεταβατικές- βρίσκονται σε μετάβαση, δυσκολευόμενες έτσι να απαλλαγούν από την «διαφθορά».

(Ευρωπαϊκά πολιτικά συστήματα και ομάδες συμφερόντων 2006)

Ορισμένα αποσπάσματα απο δημοσιευμένα κείμενα

Τα αποσπάσματα βέβαια μπορούν να αποβούν πηγή «αδικίας», οπότε διαβάζονται καλύτερα στο οικείο περιβάλλον τους. Μπορούν πάντως να δώδουν ένα στίγμα και ένα έναυσμα. Ζητώντας λοιπον την κατανόησή σας, παραθέτω κάποια.

«Το «σκηνικό» βέβαια της ρύθμισης δεν θυμίζει εκείνες τις γραφικές συναθροίσεις. Ούτε οι νύφες κάθονται στωικά, περιμένοντας τη μοιρασιά των ιματίων (οι μητέρες ένθεν και ένθεν είχαν πάντως συχνά βαρύνοντα λόγο). Όμως, δεν παύουν να προσέρχονται σ’ ένα νομικό διακανονισμό, που υπενθυμίζει ότι η ανασφάλεια για το μέλλον είναι αιώνια. Το όποιο σκηνικό δεν μπορεί να αποσιωπήσει πώς ο γάμος, όποια μορφή κι αν παίρνει, αφορά και μια κοινωνικο-οικονομική διευθέτηση και οργάνωση. Ένας γάμος απ’ αυτή την άποψη είναι η ένταξη στον «πραγματικό κόσμο» της οικονομίας και της οργανωμένης κοινωνίας. Είναι το προστάδιο της κοινωνίας των πολιτών, με όλες τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η ένταξη στην «επίσημη» κοινωνία. Ο γάμος φέρνει σε επαφή διαφορετικές οικογένειες και ανθρώπινους τύπους. Φέρνει κοντά διαφορετικά επαγγέλματα, κοσμοθεωρίες, ιδεολογίες, κοινωνικές τάξεις, γεωγραφικές περιφέρειες, τόπους, ήθη και έθιμα. Η έναρξη μιας οικογένειας συνιστά τελικά την απαρχή μιας εξερεύνησης πολιτισμών, μ’ ένα πλεούμενο που δεν γνωρίζει τις θάλασσες που θα συναντήσει. Στο εγχείρημα του ταξιδιού αυτού, όλες οι έτοιμες αποσκευές, δηλ. δυνατότητες, και όσες θα κατακτηθούν από κοινού θα αξιοποιηθούν με το βέλτιστο τρόπο. «Αβαρίες» θα γίνουν οπωσδήποτε, αλλά μια υπερβολική σπατάλη πόρων και ψυχικών διαθεσίμων δεν θα συνιστάται. Κι αυτό σημαίνει πώς ό,τι αποκόμισε ο κάθε σύντροφος με μόχθο από την προηγούμενη ζωή του (εμπειρία, μόρφωση, χρήμα) δεν γίνεται να μην κατατίθεται στην κοινή τράπεζα. Στο ταξίδι που συνεχίζεται προστίθενται ενδεχομένως παιδιά, ενώ συχνά αφαιρούνται παλιά στηρίγματα. Στη «θάλασσα των Βερμούδων» ο εγωισμός περιττεύει εκ των πραγμάτων, η «διαφορετικότητα» των φύλων ξεχνιέται, καθώς προέχει η πλοήγηση. Κι η αναγνώριση της θυσίας του άλλου, όταν ξημερώνει γαλήνη, οφείλεται άνευ όρων και περιστροφών. Στις δύσκολες στιγμές θυμόμαστε ότι ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα άλλο παρά άνθρωπος. Ο νόμος της επιβίωσης είναι αρκετά αρχέγονος και μάχεται την κοινωνική κατασκευή. Αγνοεί επιτηδεύσεις και φτιασιδώματα, κοινωνικό πρεστίζ και θεατρικές διαφοροποιήσεις, αλλά συμμαχεί με τη γνώση, απ’ όπου κι αν είναι αποκτημένη, την ταχύτητα, ή την στωικότητα, ανάλογα, την αποφασιστικότητα, ή την υποχωρητικότητα, την τόλμη και το ρίσκο, αν χρειάζονται.

Η επιχείρηση που λέγεται επιβίωση δεν είναι τελικά τόσο συντηρητική. Κι αυτό το ξέρουμε πολύ καλά από την ελληνική παράδοση, γεμάτη καθώς είναι από αγώνες και τρικυμίες. Η παράδοση που έβγαλε έναν Καβάφη μας θυμίζει ακριβώς την άλλη διάσταση της «επιβίωσης». Κι είναι πολύ πιθανόν να έρθει στιγμή που θα αμφισβητήσουμε και την ιστορική ύπαρξη του Καβάφη, στιγμές σκεπτικισμού που θα θελήσουμε να ερμηνεύσουμε κάπως αλλιώς τους στίχους. Μας φταίει καμιά φορά το παρελθόν, εννοώ τώρα σαν άτομα, και θέλουμε να το μαστιγώσουμε, όπως μαστίγωσε ο Ξέρξης τη θάλασσα, κατά τα θρυλούμενα. Μόνο που οι θάλασσες καμιά φορά «από μακριά επικοινωνούνε», όπως θα έλεγε κάποτε και ένας Οδυσσέας Αλεπουδέλης. Και συνεχίζοντας:

«Φτάνει λίγος αέρας, μια σταλιά τριμμένης

μές στα δάχτυλα, σκούρας, λυγαριάς και να:
ο κύμα; Είναι αυτό;
Είναι αυτό που σου μιλάει στον ενικό και λέει
«μη με ξεχνάς» «μη με ξεχνάς»; Είναι η Ανακτορία;

…

Όπως αποβραδίς που κάτι σού έσπασε

Μια φιλία παλαιή, μια θύμηση από φάρφουρο

Ξανά πόσο άδικα ήξερες να κρίνεις

Βλέπεις τώρα που ξημέρωσε

Κι έχεις πικρό, πρίν από τον καφέ, το στόμα

Χειρονομώντας άσκοπα, μιάς άλλης,

Ποιος το ξέρει, ζωής, κάνεις ηχώ κι είναι απ’ αυτό πού

(ή μπορεί κι απ’ τη σκέψη

κάποτε τόσο δυνατή, που προεξέχει)

αντικρύ σου, μεμιάς, πάνου ως κάτου ο καθρέφτης ραγίζεται» .

Η ζωή κατά τελικό συμπερασμό, στο παρόν πλαίσιο κειμένου, έρχεται ώρες-ώρες να μας δείξει πώς αξίζει να ξεχνάμε, έστω για λίγο, τα «φύλα» και τις αφηγήσεις τους. Οι παραδόσεις έρχονται, παρέρχονται και ξαναέρχονται, μεταμφιεσμένες σαν το γέρο που αναγνώρισε τον Οδυσσέα, μεταμφιεσμένο. Είναι τότε που η Πηνελόπη ξαναγίνεται πιστή, κι όλα παίρνουν τη φυσική θέση της ημέρας. Αλλά αυτό πάλι ίσως να σημαίνει ότι ο Οδυσσέας έπρεπε πράγματι να λείψει για ένα διάστημα (…)».

(Εισαγωγή στα Κοινωνικά Κράτη, 2007)

«Ετσι περνάμε στην τελευταία φάση της τυπολογίας μας, που θα μπορούσαμε να την ταυτίσουμε με τον μεταμοντερνισμό των τελευταίων τριών περίπου δεκαετιών. Είναι μιά φάση έντονης αβεβαιότητας, "αποδόμησης" των κυρίαρχων σχηματων και ακραίου σχετικισμού, αλλά και εκλεκτικισμού καί ανασυνθέσεων από τα υπάρχοντα σχήματα. Κυρίαρχος τύπος είναι ο άνθρωπος της "αποδόμησης-ανασύνθεσης", ο οποίος όχι μόνο δεν ντρέπεται πλέον για τις "αντιφάσεις" του, αλλά τις τονίζει κι όλας, σαν να ήταν ξαπλωμένος σε ψυχαναλυτική κλίνη. Ολα τα όνειρά του καί τους εφιάλτες του, τις χειρότερες ορμές της ψυχής, που φοβόταν ο Πλάτων πώς ξεχύνονται, μιλώντας για την δημοκρατική παρακμή που γεννά τον τύραννο, τις βγάζει στο φώς. Ετσι νομιμοποιούνται όλα εκείνα τα στοιχεία που ήταν αποκλεισμένα καί σε ατομικό και σε κοινωνικό επίπεδο, στοιχεία που είχαν αρθεί για να λειτουργήσουν οι συνεκτικές αντιλήψεις και αφηγήσεις για τον άνθρωπο καί την κοινωνία (όπως το κοινωνικό συμβόλαιο, που υπέθετε μια συνεκτική καί ορθολογική ατομικότητα). Η νέα ατομικότητα που δημιουργείται τώρα δείχνει να πιστεύει στην "εξάντληση" των δυνατοτήτων και ορίων της κάθε μιάς ατομικής φύσης, που υποτίθεται ως "διαφορετική". Συναντώνται έτσι όλα εκείνα τα αιτήματα για αυτονομία, που αποτέλεσαν μερος της δημοκρατικής θεωρίας (της συμμετοχικής εκδοχής της) καί των καλλιτεχνικών πρωτοπορειών, που ζητούσαν αισθησιακή αυθεντικότητα. Γι αυτό η αντιπροσώπευση-αναπαράσταση-μίμηση σε πολιτικό και αισθητικό επίπεδο αποβάλλονται. Οι πολιτικοί δεν μπορούν πλέον να εκπροσωπήσουν τα καθημερινά άτομα, με τον ίδιο τρόπο που η φύση ως επιφάνεια-ταξη της πραγματικότητας δεν μπορεί να εκπροσωπήσει τους καλλιτέχνες, που απομακρύνονται από την αναπαραστατική τεχνοτροπία καί στρέφονται σε ελεύθερη έκθεση των όσων αισθάνονται, ας είναι καί αντιφατικά.

Η κατάσταση μοιάζει μερικές φορές με προ-πολιτική, σαν να γυρίζει κανείς στο μεταίχμιο μεταξύ φεουδαρχίας καί απαρχής της νεωτερικότητας, ή στην μετάβαση από ένα σχετικά κλειστό σύστημα σε ένα πιό ανοιχτό. Γι αυτό οι παρατηρήσεις που έγιναν από στοχαστές σαν τον Χόμπς καί τον Τοκβίλ καθίστανται επίκαιρες πάλι».

(Ευρωπαϊκά  Συστήματα...οι Πολιτικές των Κραμάτων, 2001).

«Eτσι, κι εμείς προσπαθούμε να συγκροτήσουμε μια δική μας αφήγηση, η οποία αντλεί μεν από τις σύγχρονες δυτικοκεντρικές «μεγάλες αφηγήσεις», όμως θεάται τα πράγματα από την Ελληνική γωνιά, πράγμα που σημαίνει, όχι τόσο τοπικές εμπειρίες, αλλά κυρίως Ελληνική ματιά και Ελληνικό λόγο. Ενας λόγος που μπορεί να ανιχνευθεί στην κλασσική Ελληνική πρακτική φιλοσοφία, γνωστή για την αμεσότητά της, αλλά και την σφαιρικότητα, με την έννοια των συνδέσεων μεταξύ φαινομενικά ασύνδετων μεταξύ τους φαινομένων. Eνας λόγος που αφίσταται από την συχνά παρατηρούμενη «παρατακτική σύνταξη» των φαινομένων και από τον αυστηρό διαχωρισμό θεωρίας και εμπειρίας.

Ετσι λοιπόν, αξιοποιώντας, από το πλήθος των προταθέντων υποδειγμάτων, ορισμένες βασικές θεωρητικές έννοιες που έχουν προταθεί τα τελευταία χρόνια σχετικά με το είδος της κοινωνίας και των ανθρώπινων σχέσεων που προκύπτει από την ύστερη νεωτερικότητα, θέτουμε ως βασική μας αφετηρία την διαρκή αυτονόμηση του ανθρώπινου υποκειμένου και τις σχέσεις που δημιουργεί αυτό σε μια συγκεκριμένη συγκυρία. «Υλοποιώντας», κατα κάποιο τρόπο, τα θεωρητικά αυτά πορίσματα,  οδηγούμαστε στην ανάλυση μιας κοινωνικής πραγματικότητας που στηρίζεται σε ένα χειραφετούμενο κοινωνικό υποκείμενο, το οποίο ταυτόχρονα οδηγείται σε περαιτέρω χειραφέτηση από την τελευταία, καθώς αρχίζει να διαφαίνεται, κατά την γνώμη μας, το περίγραμμα ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχεδίου.

Σ’αυτό το σχέδιο, η εν πάσει περιπτώσει, στο διαμορφούμενο κοινωνικό μοντέλο η εμπορευματοποιημένη κουλτούρα πιστεύουμε ότι, πέραν των εμφανών λειτουργιών της στην αγορά, λειτουργεί και ως νέο συμπληρωματικό μέσο ενσωμάτωσης των πολιτών στη νέα πολιτική τάξη. Εκτοπίζει την ίδια στιγμή έναν άλλο κοινωνικό και πολιτικό πολιτισμό που είχε κυριαρχήσει σε μεγάλο μέρος του 20^ου αιώνα. Ωστόσο, αυτό νομίζουμε ότι έρχεται «πατώντας» πάνω στις ενοχές, τις παραδοχές και τα ταμπού του πολιτισμού αυτού, σε μια διαδικασία σύνθετη και διαλεκτική. Η διαδικασία αυτή μοιάζει ίσως με μεθοδικό επιχρύσωμα ενός ψηφιδωτού, που παραμένει ψηφιδωτό, κάθε φορά ελαφρώς τροποποιημένο και συνεχώς ίδιο και αλλιώτικο, σαν την αλυσίδα καινοτομίας και παραλλαγής των σημερινών αυτοκινήτων. Αλλά, στην ουσία το παλιό ξεθωριάζει, όλο και πιο πολύ, μερικές δε φορές αυτό το πράγμα γίνεται πιο βίαια.

Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει μέχρι και για ύπουλη επανάσταση. Μια εξονυχιστική και βασανιστική βήμα προς βήμα «ανάκριση» του παλιού από το καινούργιο, που όταν «εξαντλούνται τα επιχειρήματα» - όταν και όποτε δίνεται η δυνατότητα εκφοράς τους, γιατί συνήθως ο χρόνος που δίνεται είναι ψηφιακός και τηλεοπτικός- το παλιό είναι υποχρεωμένο να βγάλει και από ένα ρούχο, συνθηκολογώντας με το πνεύμα της εποχής, της οποίας άριστη συμβολική αναπαράσταση είναι  το «γυμνό».

(Mέσα στις κοινωνίες της διακινδύνευσης, 2004)